ابن بازیار، محمد

اِبْنِ بازْيار، محمد بن‌ عبدالله‌ بن‌ عمر بغدادی‌ قمی‌ (د ح‌ 245 ق‌/ 859 م‌)، منجم‌. از مولد، دوران‌ رشد و تحصيلات‌ او آگاهی‌ چندانی‌ در دست‌ نيست‌، ولی‌ با توجه‌ به‌ آنكه‌ وی‌ را به‌ بغداد و هم‌ قم‌ منسوب‌ كرده‌اند (بغدادی‌، 2/ 14؛ ابن‌‌طاووس‌، 128)، می‌توان‌ حدس‌ زد كه‌ ابتدا در بغداد می‌زيسته‌ و سپس‌ به‌ قم‌ رفته‌ است‌ (قس‌: سمعانی‌، 2/ 34، كه‌ از عبدالله‌ بن‌ عمر بن‌ بازيار بغدادی‌، به‌ احتمال‌ قوی‌ پدر محمد بن‌ عبدالله‌، نام‌ برده‌ است‌). ابن‌ طاووس‌ (ص‌ 128) و به‌ تبع‌ او برخی‌ از نويسندگان‌ متأخر او را شيعی‌ دانسته‌اند. اگر چه‌ ابن‌ بازيار در قم‌ (شهری شيعه‌نشين‌) مسكن‌ گرفت‌ و از برخی‌ از عبارات‌ او در كتاب‌ القرانات‌ (ص‌ 34) نيز می‌توان‌ گرايش‌ او را به‌ تشيع‌ دريافت‌، ولی‌ هيچ‌ دليل‌ قاطعی‌ بر اثبات‌ اين‌ معنی‌ در دست‌ نيست‌، خاصه‌ كه‌ عبدالله‌ بن‌ عمر بن‌ بازيار كه‌ سمعانی‌ (همانجا) از او ياد كرده‌، از شيوخ‌ ابوالحسن‌ دارقطنی‌ محدث‌ مشهور شافعی‌ بوده‌ است‌. 
به‌ هر حال‌ محمد بن‌ عبدالله‌ در دوران‌ شكوفايی‌ تحقيقات‌ نجومی‌ (روزگار مأمون‌ و معتصم‌) برآمد و نزد كسانی‌ چون‌ حبش‌ بن‌ عبدالله‌ مروزی‌ حاسب‌ و ابومعشر بلخی‌ نجوم‌ آموخت‌ (ابن‌ نديم‌، 334؛ قفطی‌، 188؛ ابن‌ طاووس‌، همانجا). 

آثار

ابن‌ نديم‌ (ص‌ 334) 4 كتاب‌ به‌ او نسبت‌ داده‌ است‌؛ الاهوي‍ۀ در 19 مقاله‌ (يا 7 مقاله‌: قفطی‌، 118)؛ الزيج‌؛ القرانات‌ و تحويل‌ سنی‌ العالم‌؛ المواليد و تحويل‌ سنی‌ المواليد. حاجی‌ خليفه‌ (2/ 1324) نيز دو كتاب‌ القرانات‌ فی‌ الاحكام‌ و القرانات‌ فی‌ النجوم‌ و ابن‌ طاووس‌ (128)، كتابهای‌ القرانات‌ و الدول‌ و الملل‌ را از آثار ابن‌ بازيار دانسته‌اند. اما اكنون‌ از اين‌ ميان‌ تنها يك‌ اثر در دست‌ است‌ كه‌ با توجه‌ به‌ مندرجات‌ آن‌، می‌توان‌ دريافت‌ كه‌ 6 كتاب‌ اخير همه‌ نامهای‌ مختلف‌ همين‌ يك‌ كتاب‌ ابن‌ بازيار هستند كه‌ در نسخ‍ۀ مورد استفادۀ ما در اين‌ مقاله‌ به‌ القرانات‌ نامبردار است‌. ابن‌ نديم‌ در صحت‌ انتساب‌ اين‌ كتاب‌ به‌ ابن‌ بازيار ترديد روا داشته‌ و گفته‌ است‌ كه‌ «بعضی‌ آن‌ را به‌ ابومعشر بلخی‌ نسبت‌ داده‌اند [چنانكه‌ در صدر يكی‌ از نسخه‌های‌ خطی‌ آن‌ به‌ صراحت‌ آمده‌ (آستان‌ قدس‌، 10/ 4)] و حال‌ آنكه‌ در واقع‌ از آثار سند بن‌ علی‌ است‌» (ص‌ 334). برخی‌ از نويسندگان‌ متأخر نيز در اين‌ مورد دچار اشتباه‌ شده‌اند، مثلاً سزگين‌ (GAS, VII/ 154) كتاب‌ القرانات‌ و الدول‌ و الملل‌ (ابن‌‌طاووس‌، همانجا) را دو كتاب‌ دانسته‌ است‌. در صدر نسخ‍ۀ خطی‌ كتاب‌ القرانات‌، نام‌ نويسنده‌ احمد بن‌ عبدالله‌ (به‌ جای‌ محمد بن‌ عبدالله‌) ذكر شده‌ (ص‌ 1)، در حالی‌ كه‌ در جای‌ ديگر به‌ استناد همان‌ نسخه‌، نام‌ نويسنده‌ را به‌ اشتباه‌، احمد بن‌ محمد بن‌ عبدالله‌ آورده‌اند (دانش‌ پژوه‌، 2/ 109). 
موضوع‌ كتاب‌ القرانات‌، چنانكه‌ از نامش‌ پيداست‌ اتصال‌ يا مقارن‍ۀ دو كوكب‌ است‌ كه‌ يكی‌ در مدار بالاتر و ديگری‌ در مدار پايين‌تر باشد. اين‌ دو هر گاه‌ در يك‌ برج‌ و در يك‌ درجه‌ به‌ هم‌ رسند، در نجوم‌ احكامی آن‌ دو را متصل‌ يا مقترن‌ گويند كه‌ حوادث‌ جهان‌ را با آنها تعليل‌ می‌كردند. قِران‌ مطلق‌، اقتران‌ زحل‌ و مشتری‌ است‌ و اگر مقصود قِران‌ دو كوكب‌ ديگر باشد، نام‌ آن‌ كواكب‌ بايد ذكر گردد. قرانات‌ مجموعاً 6 نوع‌ و 120 قسمند. ابن‌ بازيار با استفاده‌ از آن‌ در اقتران‌ كواكب‌ مختلف‌ در بروج‌ گوناگون‌، نشانه‌ها و حوادث‌ جهان‌ مانند ظهور انبيا، سلسله‌ها، برخورد دولتها، مواليد بزرگان‌ و حوادث‌ طبيعی‌ مانند سيل‌ و طوفان‌ و بيماری‌ را بيان‌ كرده‌ است‌. از جمل‍ۀ احكام‌ اين‌ كتاب‌، صورت‌ زايچ‍ۀ (= زايش‌، زيك‌؟، لوح‍ۀ دايره‌ شكلی‌ كه‌ دواير متحدالمركز در آن‌ ترسيم‌ شده‌ و مورد استفاده‌ منجمان‌ احكامی‌ است‌) انقراض‌ دولت‌ ساسانی‌ و جايگزينی‌ دولت‌ اسلام‌ در عراق‌ است‌ (ابن‌ بازيار، 33). اين‌ كتاب‌ مورد استفاده‌ و استناد دانشمندانی‌ چون‌ ابوريحان‌ بيرونی‌ (3/ 1462، 1463) واقع‌ شده‌ است‌. 
اين‌ كتاب‌ دارای‌ 8 مقاله‌ و 63 فصل‌ است‌. مقالۀ اول‌ در 4 فصل‌، از ظهور انبيا و بزرگان‌، نيز كيفيت‌ قران‌ كواكب‌ در بروج‌ اسد، سنبله‌ ... و احكام‌ هر يك‌ بحث‌ كرده‌ است‌. مثلاً اگر كواكب‌ در مثلث‍ۀ آتشی‌ (حمل‌، اسد و قوس‌ كه‌ هر سه‌ دارای‌ يك‌ طبع‌ هستند) با يكديگر اقتران‌ يابند، مشرق‌ زمينيان‌ اقتدار می‌يابند؛ و اگر در مثلث‍ۀ خاكی‌ (ثور، سنبله‌، جدی‌) قران‌ پديد آيد مغرب‌ زمينيان‌ اقتدار می‌يابند (ص‌ 8). مقال‍ۀ دوم‌ در 8 فصل‌، شامل‌ علل‌ انتقال‌ حكومتها (ص‌ 15)، مواليد (ص‌ 17) و زندگی‌ و احوال‌ بزرگان‌ علمی‌ و سياسی‌ (ص‌ 20) و پيش‌ بينی‌ حوادث‌ و وقايع‌ سياسی‌ است‌. مقال‍ۀ سوم‌ در 6 فصل‌، از كيفيت‌ اتصال‌ كواكب‌ و امتزاج‌ آنها با يكديگر در تحويل‌ سال‌ يا وقايع‌ ديگر مانند مواليد سخن‌ گفته‌ است‌ (ص‌ 42)، مثلاً وقتی‌ مشتری‌ در تسديس‌ يا تثليث‌ (دو «نظرِ» مودت‌ و مسعود از «مشاكلۀ نظری‌» يا «اتصال‌» سيارات‌ كه‌ شامل‌ مقارنه‌، تسديس‌، تربيع‌، تثليث‌ و مقابله‌ است‌) با زُحَل‌ اقتران‌ يابد (= قِران‌ يا مقارنه‌ عليا)، حاكمان‌، اشراف‌ و انبيا ظاهر می‌شوند (ص‌ 42). مقال‍ۀ چهارم‌ در 12 فصل‌، درباره‌ كيفيت‌ شناخت‌ دلالتهای‌ بروج‌ سخن‌ گفته‌ است‌ (ص‌ 48). مقالۀ پنجم‌ در 7 فصل‌، به‌ بحث‌ از شناخت‌ دلالتهای‌ كواكب‌ به‌ صورت‌ انفرادی‌ و توازی‌ هر يك‌ با بروج‌ ديگر پرداخته‌ است‌ (ص‌ 54 -82). مثلاً: توازی‌ عطارد و برج‌ جوزا دلالت‌ بر جنگ‌ بين‌ مشرقيان‌ و مغربيان‌ و كثرت‌ بيماری‌ طاعون‌ و مرگ‌ و ... دارد (ص‌ 72). مقال‍ۀ ششم‌ در 12 فصل‌، در كيفيت‌ بازشناختن‌ حوادث‌ زمينی‌ ناشی‌ از تأثيرات‌ كواكب‌ علوی‌ است‌ كه‌ برخی‌ بر بالای‌ برخی‌ ديگر حركت‌ می‌كنند (ص‌ 82). مقال‍ۀ هفتم‌ در 12 فصل‌، به‌ بحث‌ از كيفيت‌ دلالتهای‌ برج‌ آخر يا يكی‌ از طوالع‌ تحويل‌ سالها در يكی‌ از منازل‌ كوكبها (در نجوم‌ احكامی‌) پرداخته‌ است‌ (ص‌ 104). مقال‍ۀ هشتم‌ در 2 فصل‌، دربارۀ كيفيت‌ شناخت‌ دلالت‌ اجرام‌ و كواكب‌ علوی‌ بر حوادث‌ زمينی‌ بحث‌ كرده‌ است‌ (ص‌ 112). 
نسخه‌های‌ كتاب‌ القرانات‌: الف‌ ـ نسخه‌ای‌ كه‌ درين‌ مقاله‌ از آن‌ استفاده‌ شده‌ تحت‌ عنوان‌ رسالة فی‌ القرانات‌، ضمن‌ مجموعۀ رسايل‌ نجومی‌ كتابخان‍ۀ علی‌اصغر مهدوی‌ (شم‍ 306) در تهران‌ موجود است‌. در اين‌ نسخه‌، هيچ‌ اشاره‌ای‌ از مؤلف‌ به‌ نام‌ اثر نشده‌ و به‌ رغم‌ انتساب‌ آن‌ به‌ ابومعشر كه‌ برای‌ اثباتش‌ دلايل‌ قطعی‌ در دست‌ نداريم‌، بروكلمان‌ (GAL, S, 1/ 394) و سوتر (ص 16) طرفدار صحت‌ انتساب‌ آن‌ به‌ ابن‌ بازيار هستند؛ ب‌ ـ نسخه‌ای‌ ديگر در كتابخان‍ۀ آستان‌ قدس‌ رضوی‌ به‌ نام‌ احكام‌ النجوم‌ (آستان‌ قدس‌، 10/ 4- 5) وجود دارد كه‌ به‌ ظن‌ قوی‌ در اواخر سدۀ 8 يا اوايل‌ سدۀ 9 ق‌ استنساخ‌ شده‌ است‌. در صدر كتاب‌، ابومعشر بلخی‌ به‌ صراحت‌ به‌ عنوان‌ نويسنده‌ نام‌ برده‌ شده‌ در حالی‌ كه‌ در پايان‌ از ابن‌ بازيار به‌ عنوان‌ نويسنده‌ آن‌ ياد شده‌ است‌. 

مآخذ

آستان‌ قدس‌، فهرست‌؛ ابن‌‌بازيار، محمد بن عبدالله، القرانات‌، نسخ‍ۀ خطی‌، كتابخان‍ۀ علی‌اصغر مهدوی‌، شم‍ 306؛ ابن‌ طاووس‌، علی‌ بن موسی، فرج‌ المهموم‌ فی‌ تاريخ‌ علماء النجوم‌، قم‌، 1363 ش‌؛ ابن‌ نديم‌، الفهرست‌؛ ابوريحان‌ بيرونی‌، محمد بن احمد، القانون‌ المسعودی‌، حيدرآباد دكن‌، 1375 ق‌؛ بغدادی‌، اسماعيل‌ بن محمدامین، هدية العارفين‌، استانبول‌، 1955 م‌؛ حاجی‌ خليفه‌، كشف‌الظنون‌، استانبول‌، 1362 ق‌؛ دانش‌پروژه‌، محمدتقی‌ و ايرج‌ افشار، نشري‍ۀ كتابخانه‌ مركزی‌ دانشگاه‌ تهران‌ دربارۀ نسخه‌های‌ خطی‌، تهران‌، 1341 ش‌؛ سمعانی‌، عبدالكريم‌ بن محمد، الانساب‌، به‌ كوشش‌ عبدالرحمن‌، المعلمی‌ اليمانی‌، حيدرآباد دكن‌، 1383 ق‌/ 1963 م‌؛ قفطی‌، علی‌ بن یوسف، اخبارالعلماء باخبار الحكماء، قاهره‌، 1326 ق‌؛ نيز: 

GAL, S; GAS, Suter, Heinrich, Die Mathematiker und Astronomen der Araber und ihre Werke, Leipzig, 1900. 
علی‌اكبر ضيائی‌