ابن ایوب

اِبْنِ اَيّوب‌، جمال‌الدين‌ عبدالله‌ بن‌ علی‌ بن‌ يوسف‌ بن‌ علی‌ بن‌ محمد القادری‌ المخزومی‌ (782- 868 ق‌/ 1380-1463 م‌)، پزشك‌ و محدث‌ شافعی‌ مذهب‌ دمشقی‌، جد بزرگ‌ او يوسف‌ بن‌ علی‌، به‌ علت‌ مصائبی‌ كه‌ بر او وارد آمد، ايوب‌ لقب‌ گرفت‌. از اين‌ رو بازماندگان‌ او به‌ ابن‌ ايوب‌ شهرت‌ يافتند (سخاوی‌، 5/ 36). عبدالله‌ در دمشق‌ زاده‌ شد و رشد يافت‌ و دانش‌ آموخت‌ و قرآن‌ را حفظ كرد. بعدها عازم‌ قاهره‌ شد و در آنجا با الزين‌ عبدالباسط و سعيد السعداء (از افراد صاحب‌ نفوذ در دربار فاطميان‌ و شيخ‌ خانقاهی‌ به‌ همين‌ نام‌ در قاهره‌ (نک‍ : ابن‌ تغری‌ بردی‌، 15/ 132) و ديگر مشاهير زمان‌ معاشر شد. صحيح‌ بخاری‌ را نزد ابن‌ صديق‌ آموخت‌ و خود برای‌ جمعی‌ ديگر درس‌ گفت‌. وی‌ دربارۀ مفاد برخی‌ احاديث‌ آن‌ با گروهی‌ از محدثان‌ قاهره‌ و از جمله‌ محمد بن‌ عبدالرحمن‌ سخاوی‌ گفت‌وگوهايی‌ داشته‌ است‌. ابن‌ ايوب‌ از پدرش‌ علی‌ كرامات‌ بسيار نقل‌ می‌كرده‌، و نيز به‌ پيروی‌ از او با عرفا، به‌ ويژه‌ ابن‌ فارض‌ و ابن‌ عربی‌، دشمنی‌ می‌ورزيده‌ است‌. سخاوی‌ (5/ 36-37) اخلاق‌ او را بسيار می‌ستايد. در 86 سالگی‌ در قاهره‌ از دنيا رفت‌ و در مقبرۀ سعيد السعداء دفن‌ شد. 

آثار

ابن‌ ايوب‌ در فن‌ پزشكی‌ و داروشناسی‌ آثاری‌ دارد كه‌ موجب‌ شهرت‌ او گشته‌ است‌. از آن‌ جمله‌اند: 
1. دواء النفس‌ من‌ النَكس‌، اين‌ رساله‌ كه‌ مؤلف‌ در 835 ق‌ از تأليف‌ آن‌ فراغت‌ يافته‌ (سخاوی‌، 5/ 37)، شامل‌ پنج فصل‌ است‌: شناخت‌ مواد حاوی‌ سم‌، خواص‌ سموم‌ و داروهای‌ كشنده‌، درمان‌ عمومی‌ در صورت‌ عدم‌ شناخت‌ اصل‌ سم‌، درمان‌ مسموميتهای‌ ناشی‌ از سموم‌ حيوانی‌ و نباتی‌ و معدنی‌ پس‌ از شناخت‌ آنها و چگونگی‌ مبارزه‌ با حشرات‌. فصلهای‌ چهارم‌ و پنجم‌ اين‌ كتاب‌، زير عنوان‌ «صيانة الانسان‌ من‌ اذی‌ المعدن‌ و النبات‌ و الحيوان‌» به‌ صورت‌ يك‌ رسالۀ مستقل‌ درآمده‌ است‌ (حاجی‌ خليفه‌، 1/ 761). نسخۀ خطی‌ اين‌ كتاب‌ كه‌ در حيات‌ مؤلف‌ استنساخ‌ شده‌ در بانكيپور، كتابخانۀ عمومی‌ شرق‌ (بانكيپور، IV/ 191-193) و نسخۀ خطی‌ ديگری‌ در پاريس‌ (دوسلان‌، 538) و نسخه‌ای‌ نيز در كتابخانۀ برلين‌ (آلوارت‌، V/ 11-12) نگهداری‌ می‌شود. 
2. نشر اللواء فی‌ مقتضی‌ الفصد و الدواء، رسالۀ مختصری‌ است‌ شامل‌ يك‌ مقدمه‌ و 9 فصل‌ و يك‌ خاتمه‌ كه‌ در آنها دربارۀ فن‌ پزشكی‌ و مفهوم‌ ياری‌ خواستن‌ از پزشك‌، علل‌ توسل‌ به‌ فصد با استعمال‌ دارو و انصراف‌ از هر يك‌ از آنها، هدف‌ از فصد، و برتری‌ فصد نسبت‌ به‌ دارو، شرايط فصد و اينكه‌ هم‌ پرخونی‌ و هم‌ كم‌ خونی‌ را می‌توان‌ با فصد درمان‌ كرد، غلبۀ صفرا بر بدن‌ در هنگام‌ فصد، ضرورت‌ اجتناب‌ از خفتن‌ در روز فصد و مطالب‌ ديگری‌ بحث‌ شده‌ است‌. نسخۀ خطی‌ اين‌ كتاب‌ نيز در كلكته‌ نگهداری‌ می‌شود و تاريخ‌ استنساخ‌ آن‌ معلوم‌ نيست‌ ( بانكيپور، IV/ 189-191). 
3. سياسة الخَلق‌ بتحسين‌ الخُلق‌، كه‌ در اخلاق‌ و در 10 فصل‌ نوشته‌ شده‌ است‌. از اين‌ كتاب‌ نيز نسخه‌ای‌ خطی‌ در برلين‌ (آلوارت‌، V/ 11-12) و نسخه‌ای‌ ديگر در ليدن‌ (ورهووه‌، 344) موجود است‌. 
4. سد الذرائع‌ من‌ القول‌ بتأثير الطبائع‌، كه‌ نسخه‌ای‌ از آن‌ در كتابخانۀ چستربيتی‌ (زركلی‌، 4/ 106) نگهداری‌ می‌شود. 
به‌ گفتۀ سخاوی‌ (5/ 37) ابن‌ الهمام‌ بر برخی‌ از كتابهای‌ ابن‌ ايوب‌ تقريظ نوشته‌ است‌. 

مآخذ

ابن‌ تغری‌ بردی‌، النجوم‌، به‌ كوشش‌ ابراهيم‌ علی‌ طرخان‌، قاهره‌، 1391 ق‌/ 1971 م‌؛ حاجی‌ خليفه‌، كشف‌ الظنون‌، استانبول‌، 1941 م‌؛ زركلی‌، خيرالدين‌، الاعلام‌، بيروت‌، 1986 م‌؛ سخاوی‌، محمد بن عبدالرحمن، الضوء اللامع‌، قاهره‌، 1354 ق‌/ 1935 م‌؛ نيز: 

Ahlwardt; Bankipore; De Slane, Baron, Catablogue des manuscrits arabes, Paris, 1883-1895; Voorhoeve, P., Handlist of Arabic Manuscripts, Leiden, 1957. 
كاظم‌ موسوی‌بجنوردی