ابن اشعث، محمد

اِبْنِ اَشْعَث‌، محمد بن‌ محمد كوفی‌ مصری‌ (ابوعلی‌)، محدث‌ و فقیه‌ امامی‌ سدۀ 3 و 4 ق‌/ 9 و 10 م‌. با همه شهرتی‌ كه‌ ابن‌ اشعث‌ در سلسلۀ راویان‌ شیعی‌ و سنی‌ دارد، از زندگی‌ و احوال‌ او چندان‌ چیزی‌ دانسته‌ نیست‌، همین‌ قدر می‌دانیم‌ كه‌ وی‌ كوفی‌ است‌ و در مصر زندگی‌ می‌كرده‌، اما روشن‌ نیست‌ كه‌ در چه‌ تاریخ‌ و چرا و چگونه‌ به‌ مصر كوچیده‌ و در چه‌ زمانی‌ درگذشته‌ است‌. ابن‌ اشعث‌ از راویان‌ معتبر و بنام‌ شیعی‌ است‌ كه‌ نام‌ او در سلسلۀ راویان‌ سدۀ 3 و 4 ق‌ آمده‌ است‌. در این‌ باره‌ می‌توان‌ به‌ اثر معروف‌ ابن‌ قولویه‌ (د 367 ق‌/ 978 م‌) كامل‌ الزیارات‌ (ص‌ 14)، و تهذیب‌ الاحكام‌ (6/ 30، 265-266)، استبصار (3/ 24- 25) و فهرست‌ (ص‌ 61) تألیف‌ شیخ‌ طوسی‌ (د 460 ق‌/ 1068 م‌) رجوع‌ كرد. 
مشهورترین‌ اثر روایی‌ او كتاب‌ جعفریات‌ یا اشعثیات‌ است‌. وی‌ این‌ مجموعه‌ را كه‌ هزار حدیث‌ دارد و به‌ اسماعیل‌ بن‌ موسی‌ بن‌ جعفر (ع‌) كه‌ او نیز در مصر می‌زیسته‌ منسوب‌ است‌، از طریق‌ فرزند وی‌ موسی‌ بن‌ اسماعیل‌ روایت‌ كرده‌ است‌ (همو، فهرست‌، 61). این‌ كتاب‌ هر چند تألیف‌ او به‌ شمار نمی‌آید، اما به‌ دلیل‌ اینكه‌ او آن‌ را روایت‌ كرده‌ و به‌ شهرت‌ رسانده‌ و پس‌ از آن‌ بسیاری‌ از محدثان‌ از طریق‌ وی‌ آن‌ مجموعه‌ را روایت‌ كرده‌اند، به‌ اشعثیات‌ شهرت‌ یافته‌ است‌. نیز به‌ دلیل‌ اینكه‌ مجموعۀ احادیث‌ آن‌ از امام‌ جعفر صادق‌ (د 148 ق‌/ 765 م‌) روایت‌ شده‌ به‌ جعفریات‌ نیز معروف‌ شده‌ است‌ (نوری‌، 3/ 291). محمدحسن‌ نجفی‌ صاحب‌ جواهر (د 1266 ق‌/ 1850 م‌) در انتساب‌ این‌ مجموعه‌ به‌ ابن‌ اشعث‌ تردید كرده‌ است‌، اما میرزا حسین‌ نوری‌ ادعا می‌كند كه‌ محدثانی‌ چون‌ مجلسی‌ (د 1111 ق‌/ 1700 م)، ملاحسین‌ فیض‌ كاشانی‌ (1090 ق‌/ 1679 م) و شیخ‌ حر عاملی‌ (1104 ق/ 1693 م) به‌ نسخۀ اشعثیات‌ دسترسی‌ نداشته‌اند، ولی‌ او به‌ آن‌ دست‌ یافته‌ و ازاین‌‌رو در تدوین‌ كتاب‌ مستدرك‌ الوسائل‌، از این‌ كتاب‌ استفاده‌ كرده‌ است‌. نوری‌ در خاتمه‌ نشان‌ می‌دهد كه‌ این‌ كتاب‌ از ابن‌ اشعث‌ است‌ (3/ 290-296). این‌ كتاب‌ در 1370 ق/ 1951 م همراه‌ با قرب‌ الاسناد در ایران‌ چاپ‌ شده‌ است‌. 
ابن‌ اشعث‌ آثار دیگری‌ نیز در باب‌ تفسیر قرآن‌ و احكام‌ نماز از موسی‌ ابن‌ اسماعیل‌ روایت‌ كرده‌ است‌ (خوانساری‌، 6/ 120-121). چنانكه‌ از گفتۀ سید بن‌ طاووس‌ (664 ق/ 1266 م) در جمال‌ الاسبوع‌ برمی‌آید، روایات‌ كتاب‌ روایة الابناء عن‌ الاباء من‌ آل‌ رسول‌ الله‌ نیز از ابن‌ اشعث‌ است‌ و حتی‌ وی‌ احتمال‌ داده‌ است‌ كه‌ ابن‌ اشعث‌ مؤلف‌ كتاب‌ باشد (افندی‌ اصفهانی‌، 5/ 483). جز اینها تألیف‌ دیگری‌ به‌ نام‌ الحج‌ به‌ ابن‌ اشعث‌ منسوب‌ است‌ (نجاشی‌، 268). در این‌ كتاب‌ روایاتی‌ كه‌ از راویان‌ اهل‌ سنت‌ در مورد حج‌ وارد شده‌، گرد آمده‌ است‌. 
از استادان‌ روایی‌ ابن‌ اشعث‌ جز ابوالحسن‌ موسی‌ بن‌ اسماعیل‌ از كس‌ دیگری‌ یاد نشده‌ است‌، اما برخی‌ كسانی‌ كه‌ از وی‌ روایت‌ كرده‌اند عبارتند از: محمد بن‌ سهل‌ بن‌ احمد بن‌ عبدالله‌ دیباجی‌ كه‌ كتاب‌ الاشعثیات‌ را از او روایت‌ كرده‌ است‌، ابومحمد هارون‌ بن‌ موسی‌ تلعكبری‌، ابوالمفضّل‌ شیبانی‌، علی‌ بن‌ جعفر بن‌ حمّاد، ابومحمد عبدالله‌ ابن‌ محمد بن‌ عبدالله‌ بن‌ عثمان‌ معروف‌ به‌ ابن‌ سقّاء و عبدالله‌ بن‌ احمد ابن‌ عدی‌ (نوری‌، 3/ 292، 293). رجال‌ شناسان‌ شیعی‌ ابن‌ اشعث‌ را موثق‌ دانسته‌اند (نجاشی‌، 268؛ حلی‌، 333)، اما برخی‌ از رجال‌ شناسان‌ اهل‌ سنت‌ او را ضعیف‌ یاد كرده‌اند (ابن‌ حجر، 5/ 362). گویا تضعیف‌ او تنها به‌ دلیل‌ تشیع‌ او بوده‌ است‌. 

مآخذ

ابن‌ اشعث‌، محمد بن محمد، الاشعثیات‌، همراه‌ قرب‌ الاسناد حمیری‌، تهران‌، مكتبة نینوی‌ الحدیثه‌؛ ابن‌ حجر عسقلانی‌، احمد بن علی، لسان‌‌المیزان‌، حیدرآباد، 1331 ق؛ ابن‌ قولویه‌، جعفر بن محمد، كامل‌ الزیارات‌، به‌ كوشش‌ عبدالحسین‌ امینی‌، نجف‌، 1356 ق؛ افندی‌ اصفهانی‌، عبدالله‌، ریاض‌ العلماء، به‌ كوشش‌ محمود مرعشی‌ و احمد حسینی‌، قم‌، 1401 ق؛ حلی‌، حسن‌ بن علی، رجال‌، تهران‌، 1342 ش؛ ذهبی‌، شمس‌الدین‌ محمد، میزان‌ الاعتدال‌، به‌ كوشش‌ علی‌ محمد بجاوی‌، بیروت‌، 1382 ق‌، 4/ 27- 28؛ طوسی‌، محمد بن حسن، الاستبصار، به‌ كوشش‌ حسن‌ موسوی‌ خرسان‌ و محمد آخوندی‌، تهران‌، 1390 ق‌؛ همو، تهذیب‌ الاحكام‌، به‌ كوشش‌ حسن‌ خرسان‌، تهران‌، 1364 ش‌؛ همو، فهرست‌، به‌ كوشش‌ محمود رامیار، مشهد، 1351 ش‌؛ خوانساری‌، محمدباقر، روضات‌ الجنات‌، بیروت‌، دارالكتاب‌ العربی‌؛ نجاشی‌، احمد بن علی، رجال‌، قم‌، مكتبة الداوری‌؛ نوری‌، میرزا حسین‌، مستدرك‌ الوسائل‌، تهران‌، 1321 ق‌. 

حسن‌ یوسفی‌ اشكوری‌