دائرة المعارف بزرگ اسلامی

موضوع بندی

جستجوی الفبایی

آذری طوسی | فتح الله مجتبایی آذَریِ طوسی، فخرالدین حمزة بن علی ملک اِسْفَرایِنی (784-866 ق / 1382-1462م)، شاعر و عارف و نویسندۀ پارسی‎گوی شیعی. نام پدر وی و لقب او در تواریخ و تذکره‌ها به اختلاف آمده است. نام پدر او را اسماعیل‌پاشا بغدادی (5 / 337) علی بن مالک، و هدایت (ص 49) عبدالملک نوشته است. لقب او در برخی از تذکره‎ها نورالدین است (ش...
آراگون | علی بابا عسکری آراگون، (در منابع اسلامی: اَراغون، اَرَغون، اَرْغون و اَرْکون)، ایالتی در شمال شرقی اسپانیا یا اندلس دورۀ اسلامی، در قسمت وسطای حوضۀ، رود ابرو2، با °3 و ´5 طول غربی تا 45 دقیقه طول شرقی و °39 و ´57 تا °42 و ´56 عرض شمالی و حدود 000‘170‘1 نفر جمعیت (آمار سال 1979م). محدود است از شمال به فرانسه، از مشرق و جنوب ...
آرال | عنایت الله رضا آرال، دریاچه‎ای بزرگ در آسیای مرکزی و جنوب غربی بخش آسیایی اتحاد شوروی، میان °43 و ´30 و °46 و ´50 عرض شمالی، با آب شور که اطراف آن را اراضی جمهوری شوروی خودمختار قره قالپاق (بخشی از جمهوری ازبکستان شوروی) و جمهوری قزاقستان احاطه کرده‎اند (دایرةالمعارف بزرگ شوروی، چ 2، 2 / 609). مساحت دریاچۀ آرال با جزایر آن ...
آراء اهل المدینة الفاضلة | بخش فلسفه آراءُ اَهْلِ الْمَدینَةِ الْفاضِلَة، (یا مبادی آراءِ اهل المدینة الفاضلة)، کتابی دربارۀ مسائل بنیادی فلسفه و فن سیاست از معلم ثانی، ابونصر محمد بن طرخان بن اوزلغ فارابی (259- 339ق / 873-950م) که بیشتر به اعتبار مؤلف آن، تا مدتها به عنوان مهم‎ترین اثر فلسفی ـ سیاسی در جهان اسلام شناخته می‎شده است. این کتاب شام...
آرابسک | هادی عالم زاده آرابِسْک، یا اَرَبِسْک، عَرَبِسْک، شیوه‎ای از تزیین با شکلهای دقیق هندسی و نقشهای گیاهی ساده‌شده (استیلیزه و قراردادی) و دور از طبیعت (انتزاعی) با پیچ و خمهای متقاطع و موزون و مکرر که در تذهیب، کاشی‎سازی، قالی‎بافی، گچ‎بری، قلم‎زنی، منبت‎کاری، حجاری و دیگر زمینه‎های هنری به کار می‎رود (بورکهارت، 68؛ زمانی، 81...
آرارات | اصغر نظریان آرارات، توده کوههای آتشفشان خاموش در جنوب فلات ارمنستان، در انتهای شرقی کشور ترکیه و در مرز ایران و اتحاد جماهیر شوروی. آرارات از دوقله تشکیل یافته است: یکی آراراتِ بزرگ به ارتفاع 5156 متر و دیگری آراراتِ کوچک به ارتفاع 3952 متر. وجه تسمیه: آرارات را به زبان ترکی «آغْری داغ» و به زبان ارمنی «ماسیس» یا «مازیک»...
آربری | بخش تاریخ آربِری، آرتورجان (1905-1969)، خاورشناس انگلیسی. خانوادۀ وی فقیر و پدرش افسر پایین‌رتبۀ نیروی دریایی بود. از 12 سالگی در پی کسب روزی به کار پرداخت و در همان حال به مدرسۀ متوسطه راه یافت. به مطالعۀ یونانی و لاتین علاقۀ بیشتری نشان داد و پیش از ورود به دانشگاه این 2 زبان را به خوبی فرا گرفت و اغلب آثار کلاسیک را...
آرمونیقی | حسینعلی ملاح آرْمونیقی، سازی از گروه آلاتِ موسیقی بادی مطلق (ذوات‎النّفخ مطلق، نک‍ مراغی، 124، 125) که به آن «سازِ دهنی» نیز می‎گویند. ساختمان این ساز تشکیل می‎شود از تعدادی استوانه با زبانۀ آزاد که در جعبه‎ای کنار یکدیگر جای گرفته است. نوازنده، با دمیدن از رأس نایها، استخراج لحن می‎کند. نوع تکامل‌یافتۀ آن را غربیها «آرمو...
آرناوودلق |
آریانا | سید علی آل داوود آریانا، دایرةالمعارفی به زبان فارسی گردآوردۀ گروهی از دانشمندان افغانستان که انجمن دایرةالمعارف (مؤسسه‎ای رسمی) آن را در 6 مجلد به این شرح در کابل منتشر کرده است: جلد اول (آ ـ ابوطالب)، 1328ش؛ جلد دوم (ابوالطیّب مصعبی ـ اسپ)، 1330ش؛ جلد سوم (اسب آبی ـ اوکراین)، 1335ش؛ جلد چهارم (اولتیماتوم ـ جمز)، 1341ش؛ جلد ...
آریانا | سید علی آل داوود آریانا، مجله‎ای تاریخی، ادبی و تحقیقی از انتشارات انجمن تاریخ افغانستان که از بهمن 1321ش انتشار آن آغاز گشت. بنیادگذار و نخستین مدیر آن، احمدعلی کهزاد از استادان تاریخ‎شناس افغانستان بود و در سالهای بعد مدیریت آن به‌عهدۀ افراد دیگری گذاشته شد. هدف از انتشار این مجله در نخستین شمارۀ سال اول آن، روشن ساختن گوشه...
آرزو، سراج ‎الدین علی خان اکبرآبادی | فتح الله مجتبایی آرِزو، سراج الدین علی خان اکبرآبادی ملقب به استعدادخان، و معروف به «خانِ آرزو» (1099-1169ق / 1687-1756م)، شاعر، عارف و دانشمند هندی و دارای آثار بسیار به زبان فارسی و اردو، «آرزو» تخلص شعری او بود. پدرش حسام‎الدین (د 1115ق / 1703م) از امیران دربار اورنگ‎زیب (1068- 1118ق / 1657-1707م) بود، و گه‎گاه شعر می‎سرود...
آرزاو | جعفر شعار آرْزاو، بندری در سواحل شمال غربی الجزایر، در کرانۀ دریای مدیترانه. این بندر کوچک اکنون با املاهای آرْزو و آرزیو2 نوشته می‎شود. این نام در زبان بربرها آرزیو3 و شکل باستانی آن آرسِناریا4 بوده است (وبستر، 80؛ دایرةالمعارف اسلام) و آرزاو تلفظ عربی این نام است. آرزاو در قدیم در محلی واقع در 70 کیلومتری شرق شهر کوچ...
آرنولد | آذرتاش آذرنوش آرْنولْد، سرتوماس واکر (1864م-1930م)، خاورشناس انگلیسی. در 16 سالگی به لندن رفت و همان‎جا در خلال تحصیل، به آموختن زبان سانسکریت پرداخت. به یاری آشنایی با همین زبان بود که توانست به آسانی وارد دانشگاه کمبریج شود. آنجا فارسی و عربی را آموخت و به دانشهای اسلامی گرایش یافت. از آغاز کار استعداد شگرفی در فراگیری ز...
آرپالیق | علی اکبر دیانت آرپالیق، یا آرپالِق، نوعی خاص از مقرری و درآمد نقدی یا جنسی در نظام اداری و مالی دولت عثمانی که به طرق و صور گوناگون نسبت به دوره‎های مختلف، به عنوان اضافه حقوق در هنگام اشتغال به خدمت، یا پس از بازنشستگی یا معزولیت و کناره‎گیری از کار، به عنوان حق بازنشستگی و برای تأمین زندگی به مأموران عالی‎رتبۀ اداری و علم...
آرندونک | مجدالدین کیوانی آرندونک تحصیلات دانشگاهی را در رشتۀ زبان عربی و تاریخ و معارف اسلامی در دانشگاه لیدن دنبال کرد. در 1919م با گذراندن پایان‎نامه‎ای با عنوان «آغاز امامت زیدیان در یمن»، به راهنمایی اسنوک هورگرونیه2، به دریافت درجۀ دکتری در زبان و ادبیات سامی نائل آمد. وی برای فراهم آوردن مطالب پایان‎نامۀ خود مدتی را در لندن سپر...
آرکات | فتح الله مجتبایی آرْکات، شهری در ناحیۀ آرکات شمالی در جنوب هند، از بخشهای ایالت مدراس، واقع بر کنارۀ رود پالار، در 117 کیلومتری جنوب غربی شهر مدراس، با 229’30 نفر جمعیت (آمار 1971م). اکثریت مردم آن هندومذهب‎اند و غالباً به زبان تِلْگو سخن می‎گویند. نام این محل از دو کلمۀ آرو و کدو که در زبان تامیل به معنی «شش جنگل» است ترکیب ...
آرپاخان | عباس زریاب خویی آرْپاخان، یا آرپاکاوون، پسر سوسه پسر سنکقان پسر ملک تیمور پسر اریغ بوکا یا اریق بوقا (بوکا) پسر تولی‎خان پسر چنگیزخان، فرمانروای مغولی که در 13 ربیع‎الثانی 736ق / 30 نوامبر 1335م پس از مرگ سلطان ابوسعید بهادر پسر اولجایتو (سلطان محمد خدابنده) به حکومت رسید و در شوال همان سال (مۀ 1336م) کشته شد. نام اصلی او «آ...
آزاد درخت | بخش علوم آزادْدِرَخت، درختی به بلندی 10 تا 15 متر با برگهای همیشه سبزِ تیره و گلهای خوشه‎ای بنفش خوشبو و میوه‎ای به حجم نخود، بیضوی، زردرنگ و تلخ و هسته‎ای کثیرالوجوه و سخت. نخستین‎بار ظاهراً در ایران شناخته شده و از این‎رو، نام فارسی آن با کمی دگرگونی1 در بسیاری جاها معروف گشته است: در برخی زبانهای اروپایی آن را یاس ...
آزاد مردیه | بخش ادبیات آزاد مَرْدِیّه (منسوب به آزادمردان)، ظاهراً جماعتی از شعوبیان که نسبت به دودمان پیامبر(ص) اظهار دشمنی می‎کرده‎اند. «آزادمرد» در لغت به معنی آزاده، حُرّ، جوانمرد، اصیل و صاحبِ نسبِ بلند، کریم و نبیل است (لغت‎نامۀ دهخدا) و «آزادمردی» خوی آزادمرد است. در کتابهای تاریخی نیز از چند شخص که «آزادمرد» نام داشته‎اند س...
آزک |
آزادور |
آزادی شرق | بخش ادبیات آزادیِ شَرْق، نام دو نشریه با مشخصاتی به شرح زیر: 1. نشریه‎ای به مدیریت عبدالرحمن سیف آزاد که در رمضان 1339ق / مۀ 1921م در برلین بنیاد نهاده شد (آزادی شرق، س 1، شم‍ 1) و در سالهای 1339-1343ق / 1921-1924م، تا شمارۀ 32 در همین شهر و از آن پس در تهران، بیشتر ماهی یک‎بار، و به‌ندرت 2 بار در ماه چاپ می‎شد. پس از م...
آس، ده مورد | علی رفیعی آس، یا دِهْ مُورْد، دهی از دهستان آبادۀ طَشْک واقع در بخش آبادۀ طشک از شهرستان نیریز استان فارس، در شمال دریاچۀ بختگان و جنوب کوه روشن، در فاصلۀ 84 کیلومتری شهرستان نیریز و 10 کیلومتری جادۀ اصلی نیریز به آبادۀ طشک، با 244 خانوار و 1231 مفر جمعیت (فرهنگ آبادیهای کشور، 23 / 146) و 1750 متر ارتفاع و °54 و ´1 طول...
آزر | محمدعلی مولوی آزَر، از اعلام قرآن (انعام / 6 / 74). بیشتر مفسران عامه به استناد همین آیه، آزر را پدر صلبی ابراهیم(ع) دانسته‎اند. در برابر، مورخانی که نام پدر ابراهیم را تارَخ یا تارَح یاد کرده‎اند، محتمل می‎شمارند که از این دو نام، یکی نام پدر ابراهیم و دیگری لقب او بوده است. کسانی نیز گفته‎اند که آزر در برخی زبانهای غیرعر...
آزاد بلگرامی | رضا رضازاده لنگرودی آزادِ بِلْگْرامی، میرغلام‎علی‎بن نوح حسینی واسطی، متخلص به «آزاد» (116-1200ق / 1704-1786م)، شاعر، مورخ و عارف مشهور هند. آزاد در بخش میدانپوره از شهرستان بلگرام زاده شد. او در کتابهایش: مآثرالکلام (ص 161)، سرو آزاد (ص 291، 293) و خزانۀ عامره (ص 123) زادروز خود را 25 صفر 1116ق / 18 ژوئن 1704م و زادگاه خود را ب...
آزادوار | هادی عالم زاده آزادْوار، یا آزاذْوار یا اَزادْوار، یکی از آبادیهای دهستان پایین جوین، از بخش جغتای شهرستان سبزوار، از استان خراسان (سازمان برنامه و بودجه، 21 / 165). آزادوار در °56 و ´42 (فرهنگ آبادیهای کشور: ´39) طول شرقی و °36 و ´45 عرض شمالی در فاصلۀ یک کیلومتری شمال راه‎آهن تهران ـ مشهد، 5 کیلومتری ایستگاه آزادوَر، 40 ک...
آزف | هادی عالم زاده آزُف، یا آزوف، اَزوف، اَزَف، آزاق، اَزاق، اَزَق، آزوو، آزاقوف، بندری در استان رستوف، از جمهوری شوروی سوسیالیستی روسیه، واقع در جنوب شرقی بخش اروپایی روسیه، بر کرانۀ چپ دلتای وسیع رود دُن، در 7 کیلومتری شرق خلیج تاگانروگ (از دریای آزف) و 25 کیلومتری جنوب غربی شهر روستوف. با °39 و ´25 طول شرقی و °47 و‌´7 عرض شم...
آزادخان افغان | سید علی آل داوود آزادخانِ اَفْغان، شهرت آزادبیگ سلیمانِ خیلی غلیجایی (د 1195ق / 1781م)، سپاهی و سیاست‌پیشۀ افغانی و یکی از مدعیان حکومت ایران. وی در 1150ق / 1737م هنگام گشودن کابل به دست نادرشاه افشار، با گروهی به لشکر وی پیوست و به ایران آمد و تا وقتی که نادر زنده بود، سر بر فرمان وی داشت. پس از کشته شدن او علم استقلال برافر...
آستارا | منوچهر ستوده آسْتارا، شهری کوچک در ساحل غربی دریای خزر و در شمالی‎ترین نقطۀ استان گیلان و آخرین نقطۀ مرزی ایران و شوروی، مرکز شهرستان آستارا (ه‍ م) و تابع استان گیلان با 908‘25 نفر جمعیت (سرشماری 1356ش) و °48 و ´51 و ´´35 طول شرقی و °38 و ´26 و ´´25 عرض شمالی. این شهر از نظر جغرافیایی بر سر سه راه قرار گرفته است: راه جنوب...
آستانه |
آسترخان |
آسوده شیرازی | بخش ادبیات آسودۀ شیرازی، آقامحمدمهدی فرزند حاج‎حیدرعلی (1265-1320ق / 1848-1920م)، شاعر و ادیب ایرانی. آسوده تخلص شعری او بود که به همان شهرت یافت. وی در شیراز به دنیا آمد، (فرصت، 353). پدرش بازرگان بود، اما خود او به حکم ذوق و گرایش فکری، به شاعری روی آورد و به تحصیل علوم ادبی و حکمت و ریاضیات پرداخت و در فنون شاعری چون...
آستیا |
آسک | بخش جغرافیا آسَک، یا اَسَک، نام منطقه‎ای شامل چند روستا و یک شهر باستانی (ابودلف، 90) نزدیک ارجان از نواحی اهواز (یاقوت، 1 / 53) و در مسیر یکی از 2 راه اصلی خوزستان به عراق (اصطخری، 94) که امروزه ویرانه‎های آن در شمال غربی زیدان کنونی، در دامنۀ کوه، سمت شمال گُرْگُری و غوله و در 4 فرسنگی خلف‎آباد (شوشتری، 190) برجاست. ظا...
آستارا | منوچهر ستوده آسْتارا، شهرستانی در غرب دریای خزر و در شمالی‎ترین نقطۀ استان گیلان که مرکز آن آستاراست. آستارا به موجب قانون تقسیمات کشوری سال 1316ش بخش شهرستان اردبیل بود، در مهر 1337ش تابع آذربایجان شرقی شد و از خرداد 1339ش جزو استان گیلان گردید. جمعیت آن براساس سرشماری 1355ش، 35945 نفر بوده و طبق برآورد 1363ش به 43864 نف...
آسمان هشتم | سید علی آل داوود آسْمانِ هَشْتُم، یکی از مثنویهای پنجگانۀ میرمحمدامین شهرستانی، متخلص به روح‎الامین و امین، و مشهور به میرجمله (981-1047ق / 1573-1637م). این مثنوی به نامهای فلکِ‎البروج، بهرام‎نامه و هفت گنبد بهرام نیز خوانده شده و در بعضی از فهرستها به این اسامی از آن یاد شده است. روح‎الامین این مثنوی را در 1021ق / 1612م به ت...
آسفی | عباس زریاب خویی آسَفی، یا اَسَفی، اَسْفی (به فرانسه و انگلیسی سَفی، به پرتغالی سَفیم)، شهری بندری در ساحل اقیانوس اطلس در مراکش واقع در چند کیلومتری جنوب کاپ کنتین. دارای 000‘129 نفر جمعیت (سرشماری، 1971م). اکنون دومین بندر مهم مراکش است. فسفات استخراج شده از «یوسفیه» (لوئی ـ ژانتیلِ پیشین) از این بندر صادر می‎شود. آسفی مرکز...
آستاراخان | عنایت الله رضا آسْتاراخان، مرکز شهرستانی به همین نام که در دو سوی مصب رود ولگا واقع شده و بخشی از مناطق جنوبی جمهوری شوروی فدراتیو روسیه است. وجه تسمیه: روسها این شهر را آستراخان می‎نامند. نخستین آگاهی دربارۀ آستاراخان مربوط به سدۀ 7ق / 13م است که کوچ‎نشینان تاتار آن را به صورت هشترخان یا حاجی‎طرخان (ترخان) و نامهایی از این...
آستانه حضرت معصومه | صادق سجادی فاطمه(ع)، (د 201ق / 816 م) دختر امام موسى‎کاظم(ع) (128-183ق / 745-799م) است. در باب علت و تاریخ شهرت وی به «معصومه» اظهار‌نظر قطعی دشوار است. براساس فرمانی از جهانشاه قره‎قویونلو (سدۀ 9ق / 15م) فقط می‎توان حدس زد که از همین روزگاران به این نام مشهور شده است. وی در 201ق / 816 م، یک سال پس از ورود امام رضا(ع) ب...
آستانه حضرت عبدالعظیم | صادق سجادی آسْتانۀ حَضْرَتِ عَبْدُالْعَظیم، عنوانی که بر مرقد حضرت عبدالعظیم ‎بن عبدالله از نوادگان امام حسن مجتبى(ع) و بناهای وابسته و پیوسته به آن در شهر ری اطلاق می‎شود. زمینۀ تاریخی ابوالقاسم عبدالعظیم ‎بن عبدالله‎بن علی ‎بن حسن ‎بن زید بن حسن ‎بن علی ‎بن ابی ‎طالب(ع) در روزگار امام هادی(ع) به قصد زیارت مرقد امام رض...
آستان قدس رضوی | صادق سجادی آسْتانِ قُدْسِ رَضَوی، حرم مطهر امام‎رضا(ع) و مجموعۀ بیوتات وابسته به آن و موقوفات و تشکیلات اداری تابع که بیشترین بخش آن در شهر مقدس مشهد واقع است. زمینۀ تاریخی: مرقد مطهر حضرت علی‎بن موسی‎الرضا(ع) (148 یا 151-203ق / 765 یا 768- 718م)، هشتمین پیشوای شیعیان، در شهر مشهد مرکز استان خراسان واقع است. پیکر پاک ام...
آسیه، دختر جارالله | علی رفیعی آسیه، دختر جارالله ‌بن صالح‌ بن احمد بن عبدالكریم (796-873 ق / 1394-1464م) معروف به بنت جارالله، دانشمند، محدثِ اهل تسنن، مكی و از زنان فاضل و پرهیزگار. وی در رجب 796ق / مۀ 1394م در مكۀ معظمه زاده شد و در همان‌جا به فراگیری دانش به‌ویژه علم حدیث پرداخت و در حدیث از دانشمندان و محدثانی چون: محمد بن محمد سخاوی،...
آشب، منطقه | علی رفیعی آشَب، منطقه‌ای سردسیر در طالقانِ ری كه به نوشتۀ یاقوت برفهای سنگین در آنجا می‌باریده است. به گفتۀ ابن‌اثیر فضل ‌بن یحیى برمكی (د 187ق / 802 م) كه از جانب هارون‌الرشید به حكومت گرگان و طبرستان منصوب شد، برای سركوبی قیام یحیی‌ بن عبدالله ‌بن حسن علوی در دیلمان، در این منطقه فرود آمد و از آنجا با یحیی‌ بن عبدالل...
آشب، دژ | علی رفیعی آشِب، از دژهای بزرگ و مستحكم ناحیۀ هَكّارِیّه در شمال شهر موصل (عراق) و محل سكونت كردهای هكّاری. این دژ كه به استحكام و استواری شهرت داشت، در 23 رمضان 537 ق / 11 آوریل 1142م به دست اتابك عمادالدین زنگی بن آق‌سنقر (د 541 ق / 1146م) تسخیر گردید (ابن‌قلانسی، 227؛ ابن‌عدیم، 2 / 276) و به دستور او ویران گشت و در ك...
آشباخ | مجدالدین کیوانی آشباخ، یوزف ریترفون، (1801-1882)، محقق و مورخ آلمانی و یکی از متخصصان تاریخ اسلام در اسپانیا. زندگی: آشباخ در هوخست آلمان متولد شد. تحصیلاتش را در هایدلبرگ با فلسفه و الٰهیات آغاز کرد، ولی پس از چندی به تاریخ روی آورد. در 1842م به استادی کرسی تاریخ در دانشگاه بُن ‎آلمان، منصوب شد. در 1853م مسئولیت همین کرسی ر...
آشپزی |
آسی | محمد آصف فکرت آسی، زبانی از خانوادۀ زبانهای هند و اروپایی و متعلق به شاخۀ سکائی از زبانهای ایرانی شمال شرقی. این زبان از مناطق شرقی ایران به قفقاز رفته و با زبان سغدی که آثار آن در آسیای میانه و ترکستان چین به دست آمده و با زبان یغنایی که امروز در نواحی شرقی سمرقند رایج است و نیز با زبان خوارزمی مربوط است (میه، 62؛ یارشاطر...
آسیه، بنی اسرائیل | محمدعلی مولوی آسیه، از زنان بنی‌اسرائیل، همسر رامْسِس دوم (حكومت: 1304- 1237ق‌م)، فرعون مصر در روزگار حضرت موسى(ع). در قرآن كریم 2 بار از این بانو، بدون ذكر نام، یاد شده است. یك‌بار در شرح برگرفته شدن موسى(ع) از نیل (قصص 28 / 9) و بار دیگر به هنگامی كه وی از خداوند می‌خواهد او را از فرعون و قوم ستمكارش نجات بخشد و بهشت را ...
آشتیانی | محمدحسن سمسار آشْتیانی، اسماعیل (1310ق-1349ش/1892-1970م)، نگارگر، شاعر و ادیب معاصر ایرانی، در یک خانوادۀ روحانی در تهران زاده شد. پدر او شیخ‎مرتضى و نیایش میرزاحسن آشتیانی از مبارزان نام‌آور جنبش تنباکو بود. وی آموزش خود را در مدرسه‎های اسلام و دارالفنون به انجام رسانید. دلبستگی به نگارگری و استعداد در آن، از کودکی در وی ...

دائرة المعارف بزرگ اسلامی

ورود به سایت

ثبت نام

در جستجوی چه هستید ؟

دائرة المعارف بزرگ اسلامی

ورود به سایت

ثبت نام