مقاله

دانش اسلام‌شناسی در غرب کاملا در دل طرح‌های استعماری متولد شد و طبیعی بود که فرزندی خلف و مطیع برای پدر خود باشد. شرق‌شناسی پیش از خدمت به علم، در پوشش امانتداری علمی به منافع آن حکومت‌ها خدمت می‌کند. در قسمت پیش گفتیم که شرق‌شناسی در هنگامه‌ اولین برخورد بین اسلام و غرب متولد گردید و دوران کودکی خود را در دوران جنگ‌های صلیبی سپری کرد و پس از آن وارد مرحله‌ی نضج‌گیری شد که در ادامه به آن خواهیم پرداخت. نضج‌گیری شرق‌شناسی در آن لحظه‌ای آغاز گردید که شرق‌شناسی از یک سری تلاش‌های فردی تبدیل شد به یک تلاش «نهادمند». آن لحظه، لحظه‌ی تشکیل مجمع وین بود که عموم پژوهشگران در شرق‌شناسی، آن را آغاز حقیقی این پدیده می‌شمارند.

واقعه ٣٠ تیر ١٣٣١ محصول واگرایی گسترده و فترت سیاسی دهه ٢٠ و تندرو شدن تحركات سیاسی كشور بود. بن‌بست مذاكرات نفتی كه نتیجه سازش‌ناپذیری دو طرف و دست بالا داشتن جناح‌های رادیكال بود، سبب شد مصدق عاجز از لاینحل ماندن مذاكرات نفتی و توطئه‌های داخلی و به خصوص ناكامی در كسب اكثریت مجلس ١٧ یكباره درخواست لایحه اختیارات ویژه از مجلس كند و با درخواست كنترل وزارت جنگ از شاه و مخالفت شاه با این طرح استعفای خود را اعلام كند. البته درخواست اختیارات ویژه از مجلس بی‌سابقه نبود و پیش‌تر هم نخست وزیران و وزرا از جمله خود مصدق و قوام چنین اختیاراتی گرفته بودند. مشكل جایی بود كه به دلیل خاستگاه سنتی و بی‌اعتبار بودن مجلس از سوی مصدق وی مجلس ١٧ را از دست رفته می‌دید به این علت كه اكثریتی برای حمایت از مصدق وجود نداشت.

به بهانه ٣٠ تیر و انتشار تاملی در نگرش سیاسی مصدق برخی رویدادها نه فقط از حافظه تاریخی یك ملت محو نمی‌شوند كه در هر دوره‌ای فشار خود را بر ذهن و ضمیر آن قوم زنده می‌دارند. خصلت تعیین‌كنندگی این رویدادها تنها به زمان ماضی ختم نمی‌شود، یعنی اهمیت آنها در این نیست كه آغازگر یا نقطه پایانی بر یك روند و جریان بوده‌اند و تكلیف بسیاری از امور را روشن كرده‌اند و خود به ابهام‌های تازه دامن زده‌اند بلكه اینجا و امروز و اكنون نیز همچنان موثرند، به این معنا كه بازیگران امروزین تاریخ نیز گریز و گزیری از تعیین نسبت خود با این وقایع ندارند و اگر تاریخ به مثابه حافظه‌ای زنده برای‌شان اهمیت دارد، ناچارند كه موضع خود را در قبال آن روشن كنند. دیگر ویژگی این رویدادها آن است كه به مثابه تلاقیگاه نیروها و جریان‌های سیاسی و اجتماعی هستند، یعنی در آنها انرژی‌های ذخیره شده سیاسی و اجتماعی به ناگهان و در نتیجه تصادمی آگاهانه یا (بیشتر) ناخودآگاه و محصول عواملی متعدد و غیرقابل احصا، بالفعل می‌شوند و به مثابه انفجاری ناخواسته تاثیراتی در سه سطح كوتاه‌مدت، میان‌مدت و بلندمدت تاریخی (به تعبیر اصحاب مكتب آنال) به جا می‌گذارند.

ابوبكر دقاق نوشتن را آفت مريد مي‌دانست كه عزم در كوي ارادت داشته است. در احوالات اوست كه «از وي پرسيدند كه چرا دست بداشتي از حديث نوشتن؟ گفت مرا ارادت از آن بازداشت.»

شعر نو فارسي را به‌ويژه متعنّتان رهاورد روشنفكراني دانسته‌اند كه از ادبيات غرب، به خصوص ادبيات فرانسه متأثر بودند. اين انگ بيگانه‌بُني با واقعيتي قرين شد كه به ظاهر مؤيد آن بود. در حقيقت نوپردازان و در رأس آنان، نيما عموماً با آثار شاعران فرانسوي، مستقيم يا از راه ترجمه، آشنايي داشتند.

دکتر محمدابراهیم باستانی ‌پاریزی روی عکسی که استاد ایرج افشار برداشته، می‌نویسد: «نگارنده با دکتر ستوده بر الاکلنگ در سوئیس» سفری با افشار و دکتر (منوچهر) ستوده داشته‌ام، منتهی حُسن کار ستوده آن است که تندروی‌های ایرج افشار را متعادل می‌سازد؛ هر چه افشار لجوج است و تندرو، ستوده با احتیاط قدم برمی‌دارد و پیاده‌روی را بر سواره رفتن ترجیح می‌دهد و با ملایمت قدم در راه می‌نهد و شتروار راه دور را بتدریج طی می‌کند،

«منوچهر ستوده هم باغبان و کشتکار و آبادگر زمین است و هم زنبورعسل دار و هم گردشگر و هم اندیشمند و هم کتابخوان و هم محقق و هم پژوهشگر و هم ژرف‌اندیش و هم تازه‌دان و هم مورخ و هم ادیب. او 80سال پیش و زمانی که هیچ‌کس بجز مرحوم پورداوود استاد فقید دانشگاه تهران به فکر لغات لهجه‌های ایران نبود، لغات لهجه‌های دریای مازندران را جمع‌آوری کرد و در کتابی به نام «فرهنگ گیلکی» چاپ کرد.»

نام بلند منوچهر ستوده با ایران و ایرانگردی و ایران‌شناسی پیوند خورده است. 55 کتاب و قریب به 300 مقاله کوتاه و بلند دستاورد پژوهش‌های ایران‌شناسانه این درخت کهن پربرگ و بار است. آثار دکتر ستوده عمدتاً در حوزه جغرافیای تاریخی و تاریخ‌های محلی است (البته در حوزه‌های دیگر هم آثاری دارد.) او در این زمینه هم متون مهمی راتصحیح وتحشیه کرده و هم مؤلف کتاب‌های ماندگار بسیاری است. تصحیح «حدودالعالم من المشرق‌الی المغرب» که کهن‌ترین متن جغرافیایی به زبان فارسی است، «میهمان‌نامه بخارا»، «تاریخ گیلان و دیلمستان»، «تاریخ رویان»، «احیاءالملوک شامل تاریخ سیستان»، «تاریخ گیلان» و «تاریخ بدخشان»،‌ تعدادی ازمتونی است که به کوشش ستوده تصحیح و منتشر شده است. ستوده با نشر این متون که سرشار از معلومات ریز و ناب درباره مناطقی از کشورمان است، بیشتر پژوهش‌های تألیفی و میدانی خود و ایران‌شناسانی چون خود را فراهم آورد.

تیراژ کتاب در ایران از زمان ورود صنعت چاپ به کشور پایین بوده، در عصر قاجار که سیطره چاپ سنگی دورانی طولانی میدان نشر را در اختیار داشت تیراژ کتاب‌ها حداکثر بین 500 تا 700 نسخه بود، این روند در عصر رضاخان با رواج چاپ سربی اندکی رشد کرد. اگرچه عناوین منتشره قلیل بود اما تیراژها به دو هزار و سه هزار نسخه می‌رسید علت آن البته تضمین فروش این تعداد کتاب نبود، بلکه چون چاپخانه‌ها هزینه تیراژ پنج‌هزار نسخه چاپی را می‌گرفتند، ناشر برای کاستن از هزینه تولید به چنین تیراژی بسنده می‌کرد، ضمن اینکه صاحبان آثار که تعدادشان نیز اندک بود چندان تمایلی برای تیراژ کمتر از خود نشان نمی‌دادند، البته فروش همین تعداد نسخه گاه سالیان درازی به طول می‌انجامید. مثلاً کلیات سعدی که در 1317 توسط منصور به شکل نفیسی چاپ شد، ده‌ها سال بعد نیز در کتابفروشی‌ها قابل دسترسی بود، همین‌گونه بود مثلاً چاپ دیوان مسعود سعد سلمان، یا حتی نویسندگان نوگرایی مثل جلال آل‌احمد که عبدالرحیم جعفری مدیر و مالک سابق انتشارات امیرکبیر، در خاطراتش از مدتی ده ساله برای فروش دید و بازدید وی یاد می‌کند.

کتاب حال و روز چندان خوبی ندارد. این را همه می‌دانند. هم اهالی کتاب و نشر و هم آنانی که اهل مطالعه و کتابخوانی هستند، البته این شرایط نامطلوب، دستاورد یکی دو سال اخیر نیست و بخش عمده مشکلات آن از حدود 10 ‌سال پیش نشأت می‌گیرد. زمانی که کسب مجوز برای انتشار کتاب‌ مستلزم عبور از دالان‌های پر‌پیچ و خم و گاه بن‌بست ممیزی معاونت فرهنگی وقت در وزارت ارشاد بود. البته تمام ماجرا از بحث ممیزی ناشی نمی‌شد، چراکه افزایش ناگهانی قیمت ارز در حدود چهار‌سال قبل ضربه مهلکی بر پیکر نحیف نشر وارد آورد و آن را با مشکلات عدیده‌ای روبه‌رو کرد. دو عامل ذکر شده و مواردی دیگر، طی گذر زمان باعث شد تا تیراژ کتاب‌ها با روند پرشتابی کاهش یابد. این مسأله تا جایی ادامه پیدا کرد که تیراژ آثار منتشر شده از سوی بسیاری از ناشران حتی به 500 نسخه و گاه کمتر از آن نیز رسید.