مقاله

در حال حاضر بر اساس اطلس یونسکو مردمان کره زمین به حدود شش‌هزار زبان تکلم می‌کنند که به اینها زبا‌ن‌های زنده گفته می‌شود. اما در طول تاریخ زبا‌ن‌هایی نیز وجود داشته‌اند که به مرور زمان به دلایلی، از جمله اقتصادی، اجتماعی، سیاسی، نسل‌کشی و بلایای طبیعی از بین رفته‌اند. اینها را زبا‌ن‌های مرده می‌نامند. اکنون از زبا‌ن‌های زنده تعدادی نیز در خطر انقراض هستند.

عبدالرحمن بن محمد بن خلدون مورخ و متفکر نواندیش، جهت بازشناسی علل و عوامل انحطاط مغرب اسلامی، طرحی نو در شناسایی مناسبات سیاسی و اجتماعی زمان خود به کار گرفت و سعی کرد به صورت کاملاً دقیق و موشکافانه به تجزیه و تحلیل جوامع هم عصر خود بپردازد. برخلاف بسیاری از مورخین قبل از او که نگاهی صرفاً توصیفی به مسائل تاریخی داشتند، وی سعی کرد به کنه و حقیقت امور دست یابد و به دنبال شناخت علل و عوامل شکل گیری وقایع بود.

سلسله اشکانیان که پس از حمله اسکندر و سلوکیان در ایران به قدرت رسیدند گروهی از سکاهای شرقی بوده که پیش از ورود به ایران دارای دینی ابتدایی شامل پرستش عناصر طبیعی، خورشید، ماه، ستارگان و هم چنین ستایش نیاکان می شد. آنها با آمدن به ایران وارد فضای جدیدی شدند که اقوام مختلفی با اعتقادات مجزا در آن زندگی می کردند.

ورود اعراب مسلمان و فروپاشی شاهنشاهی ساسانیان باعث گسست در نظام سیاسی و ساختار اجتماعی ایران شد، اما شکل‌گیری قیام‌های مذهبی و به‌قدرت‌رسیدن خاندان‌های محلی، تلاش عملی ایرانیان برای رهایی از این گسست بود. این تکاپو با به‌قدرت‌رسیدن ترکان در ایران وارد حوزه‌ی‌ فرهنگی شد و بزرگانی همچون فردوسی با پرداختن به تاریخ حماسی و ملی ایران، کوشیدند تا مفهوم ایران را بازآفرینی کنند.

انقلاب علمی یکی از مهم‌ترین رخدادهای چند قرن گذشته است که باعث دگرگونی جهان شد؛ تحولی که شاید نظریه خورشیدمحوری «کوپرنیک» آن را آغاز و انتشار کتاب «اصول ریاضی فلسفه طبیعی» «نیوتن» تکمیلش کرد. در این میان البته بازیگران مهمی بوده‌اند که در ذهن بسیاری «گالیله» برجسته‌ترین آنهاست؛ دانشمند ایتالیایی احتجاج‌گر که بر ایده‌های جدیدش پافشاری می‌کرد و اواخر عمرش را در حبس خانگی گذراند، اما هرگز موفق به متقاعدکردن جامعه علمی زمان خود نشد. با مروری دقیق‌تر بر انقلاب علمی می‌توانیم نقش بازیگری کلیدی در این عرصه را بشناسیم که کمتر به‌عنوان دانشمند ستایش شده است.

جنبش مشروطه ایران پدیده عجیبی بود. قیامی بود كه ریشه اقتصادی به معنی مبارزه طبقاتی و جنگ میان فقیر و غنی نبود، به معنی مبارزه اجتماعی ناشی از دوگانگی فرهنگی در جامعه كه غالبا با هوشیاری توده‌های روستایی در مقابل شهری‌های پرمدعا و متفاوت رخ می‌دهد، نبود. می‌توان گفت نوعی مبارزه اجتماعی و سیاسی در درون طبقه حاكمه شهری بود.

فرض کنیم برخی انسان‌ها پس از اینکه مرگشان را درک می‌کنند، نمی‌توانند فکر آن را از ذهنشان دور کنند، آنقدر که این فکر مانع همه دیگر فعالیت‌هایشان می‌شود، اما این نه گریز‌ناپذیر است و نه اصلا شایع٫ برعکس، این فکر از نظر همه انسان‌ها ـ مگر برخی از اگزیستانسیالیست‌ها ـ غیرعادی و بیمارگونه است. درک اینکه انسان خواهد مرد، در مورد اکثر انسان‌ها مانع نمی‌شود که آنان درگیر فعالیت‌هایی شوند که ارزشمندشان می‌دانند، یا مانع نمی‌شود که از چیزهایی لذت ببرند که پیشتر لذت می‌بردند.

وقتی سخن از «خرافات» (Superstition) به میان می‌آید، چه در ایران و چه در بسیاری از کشورهای دیگر دنیا که امروز خود را توسعه‌یافته یا در حال توسعه می دانند، و به خصوص وقتی طرفین صحبت افرادی هستند که خود را تحصیلکرده و «با فرهنگ» بدانند، نخستین واکنش که گویی همه بر آن اصراری سخت دارند، مخالفت با آن و بدیهی دانستن بیهودگی و بی‌معنایی و زیان‌بار بودن ِ خرافات است.

یکی از مهمترین مساله ها در ترجمه و مطالعات سفرنامه ها،‌ مساله اعتبار و صدق در گزارشهای سفرنامه نویسان است. محدودیت های فهم و عوامل موثر بر فهم سفرنامه نویسان سبب شده اند که بعضا با روایت ها و گزاره هایی مواجه بشویم که نه تنها منابع دیگر آنها را تایید نمی کنند،‌ بلکه با روایت خود مردم ساکن در آن منطقه خاص هم مطابقتی ندارد. از سوی دیگر همیشه مواجهه ای دوگانه با سفرنامه نویسان دیده میشود.

یكی از زمینه‌های مشترك تاریخ و علوم اجتماعی آن است كه هر دو به مطالعه و بررسی افراد جامعه می‌پردازند. از آنجا كه هر جامعه ساختاری دارد و بستری را به وجود می‌آورد كه كنش انسانی در آن صورت می‌گیرد، این دو رشته نیز در باب «ساختار» و «كنش» مشتركاتی دارند. اگرچه در گذشته یكی از شایع‌ترین كار تاریخ‌نگاران شرح ‌حال‌نویسی بوده است اما امروزه می‌دانیم این كار صرفِ توصیفِ زندگی یك فرد حائز اهمیت نیست