مقاله

در مورد خانواده و مناسبات خانوادگی وقتی می‌گوییم خانواده‌ی جدید جمع پدر و مادر و فرزندان است، چیزی از حقیقت و ماهیت خانواده نگفته‌ایم و به این جهت، عوارض و لوازم ذاتی آن را نمی‌توانیم بفهمیم و این دوری باعث می‌شود که مثلاً سستی علایق خانوادگی را تابع و فرع تأثیرات خارجی و عوامل اجتماعی و نفسانی قلمداد کنیم. درست است که نوعی ملازمت میان این عوامل از یک سو و عوارض خانوادگی از سوی دیگر وجود دارد، اما این ملازمت بدان معنی نیست که ظهور یکی پیدایش آن دیگری را باعث شده است و ما قادریم یکی از آن‌ها را از میان برداریم تا دیگری هم مرتفع شود. با همه‌ی این‌ها غرض آن نیست که بگوییم تأثیر و تأثر در جزئیات امور مربوط به خانواده و عوارض آن به هیچ وجه نباید مطرح باشد، بلکه مقصود این است که لزوم تحقیق در معنی تأثیر و تأثر را مورد تأکید قرار دهیم و در صدد باشیم که منشأ و اصل تحول و تغییر خانواده را کشف کنیم.

متفكران مسلمان منشأ همه علوم را خداوند می‌دانستند؛ لذا به وحدتی ارگانیك بین آنها قائل بودند. آنان بین علوم خاص دینی و علوم طبیعت جدایی نمی‌دیدند و هدف هر دو را یكی می‌دانستند. از نظر آنها علوم طبیعی وحدت طبیعت را نشان می‌دهد كه حاكی از وحدت مبدأ عالم است و این همان چیزی است كه هدف ادیان است. به خاطر همین بود كه آنها همه این علوم را یك جا تدریس می‌كردند و بعضی از آنان در علوم مختلف متخصص بودند و بین فلسفه و علوم طبیعی و حكمت دینی جمع می‌كردند و در همه این حوزه‌ها تألیفاتی داشتند. كندی در علوم ریاضی و نجوم و طبیعیات و فلسفه و تفسیر قرآن تألیفات داشت و ابن رشد در فلسفه و طب و فقه اسلامی.

نقش تعیین کننده دانشگاه فعال و روز آمد در تربیت نیروی انسانی متخصص مورد نیاز جامعه، ترویج و ارتقای دانش، توسعه پژوهش ، فناوری ، نوآوری و کارآفرینی در توسعه فراگیر کشور انکارناپذیر است . طبیعتا ، هر نهاد آموزش عالی می‌بایست با پیشرفت‌ها و تحولات اجتماعی ، اقتصادی و فرهنگی کشور توسعه یابد. هم چنین برای اطمینان از دستیابی به هدف‌های برنامه ریزی شده ، ارزش و نتیجه کار، دانشگاه بایستی عالمانه، منصفانه ، منظم و دقیق و با بهره گیری از شاخص‌ها و ملاک‌های علمی روز آمد مورد ارزشیابی کیفی و کمی قرار گیرد تا با اصلاح مستمر خود، نقش خود را دراجرای برنامه‌های مناسب آموزش و توسعه هدفمند ایفا کند.

آكادمی لاهه با هدف تحقیق و تدریس در قواعد كلی حقوق بین‌الملل تاكنون چند بار كلاسهای فشرده‌ای برای نظریه اسلامی در این زمینه برقرار كرده و از استادان اسلام‌شناس دعوت كرده و سپس به نشر اثرشان اهتمام ورزیده و آن را در مجموعه دروس آكادمی لاهه به چاپ رسانده است. آنچه در پی می‌آید، بخشی از مطالب كتاب «حقوق بین‌الملل: رهیافتی اسلامی» از استاد دانشمندی است كه در مراتب عالی حوزه و دانشگاه تحصیل و تدریس كرده و در عمل نیز سالها عهده‌دار كارهای مرتبط با امور قضایی و حقوق بوده و در تدوین این كتاب با استفاده از طرح درسهای آكادمی لاهه، بر آن بوده كه نظریات فقهی شیعی را بازگو نمایند و احیاناً تحلیل‌های اجتهادی شخصی را مطرح سازند.

استاد «بهرام بیضایی» که در سینما و تئاتر بلندآوازه است، در کار پژوهش نیز نامی وزین دارد. آنچه ایشان درباره نمایش در ایران، چین، هند و ژاپن فراهم آورده‌اند در زمره‌ کتاب‌های آموزشی دانشگاهی و نیز از کتب مرجع به شمار می‌آید. استاد بیضایی روی «هزار و یک شب» هم کارکرده است. دو نمایشنامه‌ «هشتمین سفر سندباد»1، «شب‌هزارویکم»2 و نیز دو پژوهش «ریشه‌یابی3درخت کهن» و «هزار افسان کجاست؟» از آن جمله‌اند.

ما باید امر به معروف و نهی از منکر را به معنای مجبور کردن ندانیم، بلکه به معنای راهنمایی کردن و وادار کردن بدانیم که کار خدا همین است و کار ما هم باید همین باشد و این راهنمایی و وادار کردن اصلا نیازی به زور و اجبار ندارد، زیرا انسان با زور و اجبار راهنمایی نمی شود، بلکه سرکوب می شود و از انسانیت در می آید.

کاربرد روش قیاس در علم پزشکی نیز معمول بود و از میان سه مکتب طبّی یونان قدیم، یعنی اصحاب القیاس و اصحاب التّجارب و اصحاب‌الطّبّ الحیلی، مسلمانان نخست، روش اصحاب قیاس را بر روشهای دیگر ترجیح می‌دادند (مسعودی، مروج الذَهب، ج 4، ص 79) و سپس بدان نتیجه رسیدند که قیاس باید با تجربه همراه باشد و محمد بن زکریای رازی صریحاً می‌گوید که از هر دو روش استفاده می‌کرده است: «و بقیت زماناً اطلب بالتّجربه و القیاس» (الشُکوک علی جالینوس، ص 63).

ابن رشد نوشت:‌«‌واجب است بر ما كه بر نوع نظر گذشتگان در موجودات عالم و شیوه استدلال آنان طبق موازین و شرایط برهان نظر افكنده،‌ با دقت نظر آنچه را كه گفته‌اند و در كتب خود ثبت كرده‌اند،‌ مورد توجه قرار دهیم. آنچه درست است قبول كنیم و بدان مسرور شویم و سپاس داریم و به آنچه نادرست است به درستی واقف شده،‌ از پذیرش آن عذر خواهیم و آنان را هم در این امر معذور داریم.

کودک بودم و به مقتضای سن با همسنان خود یعنی بچه‌های شش ـ هفت ساله فامیل در منزل بازی می‌کردیم. عصر تابستان بود و شهر قم ایام گرم خود را طی می‌کرد. پدرم در زیرزمین استراحت می‌کردند. سر و صدای بچه‌ها ایشان را از خواب بیدار کرد. آمدند و خطاب به من جمله‌ای گفتند که اینجانب اگرچه آن روز نفهمیدم ولی عیناً به خاطر سپرده‌ام و بعدها به عمق آن واصل شدم. ایشان خطاب به من فرمودند: مصطفی!! این بار تو را تنبیه نمی‌کنم چون عقاب بلابیان قبیح است. ولی از این به بعد باید بعدازظهرها که وقت استراحت است در منزل سروصدا نکنی. و با وجود این تذکر از این به بعد اگر تکرار شود تنبیه خواهی شد!! (این قاعده فقهی مستند به حکم عقل است و زیربنای اصلی از اصول حقوق بشر و اصل قانونی بودن جرم و مجازات در قوانین اساسی دنیای معاصر را تشکیل می‌دهد. یعنی مجازات کردن برای عملی قبل از ممنوع ساختن آن زشت است)

روش‌شناسی به معنای تعیین راه و مسیر است. وقتی از روش‌شناسی در امر پژوهش و تحقیق صحبت می‌کنیم، هدف تعیین راه برای رسیدن به نتیجه مورد نظر است. در علومی مانند علوم اجتماعی، تاریخ و زبان شناسی که خود، تولید روش داشته‌اند روش‌شناسی به گزینش از میان روش‌های تولید شده گفته می‌شود؛ اما باید بررسی کرد در حوزه علوم قرآنی که از روش‌های تولید شده در علوم دیگر استفاده می‌کند، چقدر ظرفیت برای زایایی در حوزه روش وجود دارد. سرآغاز استفاده از روش‌های جدید در حوزه مطالعات قرآنی مربوط به مستشرقین است از این رو اگر به دنبال روش‌شناسی مستشرقین در حوزه مطالعات قرآنی هستیم، قبل از هر چیز باید به دیسیپلین‌ها و رشته‌های علمی که با مطالعات قرآنی گره خورده‌اند، پاسخ دهیم. مواجه شدن با قرآن از منظرهای مختلف باعث شده تا تنوعی از حیث روش در حوزه مطالعات مستشرقین دیده ‌شود. اگر بخواهیم استقرای ناقصی از این حوزه‌های دیسیپلینی انجام دهیم و حداقل به چند شاخه اصلی آن توجه کنیم شاید بتوان آنها را در سه گروه اصلی بر اساس سه حوزه رشته‌ای طبقه ‌بندی کرد.