ابن مسکویه و حکمت جاویدان / طیبه کرمی

1393/9/12 ۰۹:۰۰

جاویدان خرد، اندرزنامه ای است در حکمت عملی تألیف ابوعلی مسکویه (متوفی 421) حکیم ، مورخ و ادیب عهد آل بویه. این کتاب شامل ادب و حکمت اقوام ایرانی، هندی، عرب و رومی ؛ به همین سبب گاهی آن را آداب الفرس و الهند و العرب و الروم نیز نامیده اند . هدف مسکویه از نگارش این اثر، تربیت و ارشاد نفوسِ جوانان و دوستداران حکمت بوده است . او پس از تدوین تجارب الامم به این نتیجه رسید که عقل در میان ملل گوناگون و در زمان های مختلف، به امور مشابهی حکم می کند و به واسطة چنین خردی که ازلی و ابدی است ، بشر می تواند قواعد منطق ، اخلاق ، سیاست و مابعدالطبیعه را باز شناسد و به سعادت نهایی برسد. این مطلب ، که در تهذیب الاخلاق به صورت بحثی و نظری آمده ، در جاویدان خرد در قالب وصایا، حکمت ها و رمزها مطرح شده است.

هدف مسکویه از نگارش این اثر، تربیت و ارشاد نفوسِ جوانان و دوستداران حکمت بوده است . او پس از تدوین تجارب الامم به این نتیجه رسید که عقل در میان ملل گوناگون و در زمان های مختلف، به امور مشابهی حکم می کند و به واسطة چنین خردی که ازلی و ابدی است ، بشر می تواند قواعد منطق ، اخلاق ، سیاست و مابعدالطبیعه را باز شناسد و به سعادت نهایی برسد. این مطلب ، که در تهذیب الاخلاق به صورت بحثی و نظری آمده ، در جاویدان خرد در قالب وصایا، حکمت ها و رمزها مطرح شده است.

ابن مسکویه در این کتاب با بیان عبارات اخلاقی در قالب پند و انتساب آنها به شخصیت های بزرگ و تکرار پندهای مشابه ، در پی بیدار کردن وجدان اخلاقی و تنظیم رفتارهای اجتماعی است. کتاب وی مجموعه گفتارهایی بدون ترتیب به نظر می رسد اما در حقیقت او از میان منابعی که در اختیار داشته ، آنچه را با فرهنگ ایرانی و اسلامی تناسب بیشتری داشته ، برگزیده است چنانکه از جهت کمّی بیشترین تعداد پندها به مردم عرب و مسلمانان اختصاص دارد و حکمت های ایرانیان و رومیان و پندهای نقل شده از حکمای هند در مرتبة بعد قرار دارند.

مطالب این کتاب را می توان از جهت صوری در سه قالب حکمت ، وصیت و تمثیل طبقه بندی کرد: حکمتها همگی جملات اسمیه اند، وصایا گفتارهایی هستند خطاب به کسی یا گروهی ، و تمثیل بهره گرفتن از رمزها و نمادهاست.از نظر محتوا نیز این کتاب حاوی سه نکتة اساسی است : مبارزه با شهوات و جلوگیری از افراط و تفریط ، مدح عقل و دعوت به علم و معرفت ، و حذر از مال و زن .

این کتاب با پندهای هوشنگِ پیشدادی آغاز شده است . هوشنگ در متون زردشتی نخستین شهریار است و از او با لقب «پَرَذاتَه » یاد شده که معادل اوستایی پیشداد و به معنای نخستین کسی که آیین آورد یا نخستین آفریده است در متون تاریخی غالباً پیشداد به معنای کسی است که اولین بار به عدل رفتار کرد .

ابن مسکویه که در تجارب الامم (ج 1، ص 5 ـ6)، همانند دیگر منابع تاریخی ، ابداع و آموزش بسیاری از امور و صنایع را به هوشنگ نسبت داده ، در جاویدان خرد (1358 ش ، ص 5) تصریح کرده که هوشنگ در نگارش جاویدان خرد از هیچ کتاب حِکْمی پیش از خود استفاده نکرده است . این متن به زبان پهلوی بوده و مسکویه سرگذشت افسانه آمیز کشف متن پهلوی را در کتاب خود به روایت جاحظ ، و او از واقدی ، آورده است . بنا بر این روایت ، مردی به نام ذوبان ، از حکمای کابل ، که از وجود این کتاب در خزاین ایوان مدائن مطّلع بوده است ، از مأمون (متوفی 218) خواسته بود که آن را به او ببخشند. به دستور خلیفه و به راهنمایی ذوبان ، کتاب را که صدبرگ داشته و در جعبه ای زیر خاک مدفون بوده است ، بیرون آوردند. ذوبان آن را مجموعه ای از حکمت باستان وصف کرده که «گنجور وزیر ایران شهر» از حکمت باستان گردآورده بوده است . به خواهش حسن بن سهل ، برادر فضل بن سهل ملقب به ذوالریاستین ، خضربن علی (مترجم آثار پهلوی به عربی ) سی برگ آن را به عربی ترجمه کرده و ظاهراً جاحظ همین ترجمه را در کتابش نقل کرده بوده است .

پندهای هوشنگ از نوع پندهای تجربی و عملی است نه دینی و اغلب شکل دو وجهی یا عددی دارند. ظاهراً این متن پیش از مسکویه نیز شناخته شده بوده و پندهایی یاد کرده که از طریق «حاوربن جرد بن سعیدیار الملک ابوان شهر» به او رسیده و ظاهراً منظور همان 'گنجور وزیر ایران شهر' است و متن این پندها نیز با جاویدان خرد هوشنگ مطابقت دارد. علاوه بر این ، راغب اصفهانی از کتابی با عنوان جاودان یاد کرده و برخی پندهای هوشنگ را بازگو نموده است .

ابن مسکویه پس از ذکر نصایح هوشنگ ، از پندهای حکما و پادشاهان ایران مانند آذرباد، بزرگمهر، قباد، انوشیروان ، بهمن ، هرمز و جمشید یاد کرده است. مسکویه تصریح کرده ، به سبب فارسی (پهلوی ) بودن متن اصلی جاویدان خرد ، حکمتهای ایرانیان را مقدّم داشته است . در این کتاب پس از بیان حکمتهای ایرانیان ، بدون ذکر نام کسی و در چند صفحه به حکمتهای هند اشاره شده که بخشی از آن آداب مصاحبت با سلطان است . فصل بعد به حِکَم عرب اختصاص یافته که با احادیث نبوی آغاز شده است و شخصیتهای محوری این فصل به ترتیب عبارت اند از: علی علیه السلام با لقب امیرالمؤمنین ، حسن بصری و لقمان ، مسکویه ، از ابوبکر و عمر نیز نقل قول و با عبارات رحمه اللّه و رضی اللّه عنه از آنان یاد کرده است . کلماتی نیز از قُسّبن ساعِدَه ایادی ، اَکثم بن صَیفی و بسیاری از مشاهیر صوفیه مانند شبلی و جنید حتی عرب جاهلی در این فصل مندرج است . بیشتر پندهای این فصل ، قالب بیانی و روایی دارند و در بخش پایانی ، گفتارها با اشعار عربی مزین شده اند.

فصل حِکَم روم ـ یونان ، با پندهای سقراط آغاز می شود و با همانها نیز پایان می پذیرد. در میان این فصل ، پس از حکایات لوح قابس باز هم گفتارهایی از سقراط نقل شده است . مسکویه در بخش اول این فصل ، وصیت افلاطون به ارسطو و در بخش آخر اندرزهای افلاطون در تربیت جوانان را آورده است . نصایحی را از زبان ارسطو خطاب به اسکندر، و مطالبی از هرمس ، دیوجانس ، بطلمیوس و فیثاغورس نیز بیان کرده است .

ابن مسکویه در خاتمه ، سخنانی را از متأخران مسلمان ذکر کرده که مطلع این گفتار، سخنان خود اوست . این بخش ، تنها جایی است که وصایای مؤلف کتاب آمده است.

عامری در السعادة والاءسعاد (ص 320) ، جاویدان خرد هوشنگ را ستوده و آن را بهترین کتاب ایرانیان دانسته و جملاتی از آن را نقل کرده است ( رجوع کنید به ص 296ـ321، 422). به این ترتیب به نظر می رسد مسکویه تنها کسی نیست که نسخه ای از جاویدان خرد هوشنگ را در اختیار داشته است . نظیر چنین وصفی را بدون نام بردن از مسکویه در اثر طرطوشی (متوفی 520) نیز می توان ملاحظه کرد . عامری معاصر مسکویه بوده و آوردن گفتار وی در جاویدان خرد ، نشانة ارج و احترامی است که مسکویه برای عامری قائل بوده است.

به طور قطع جاویدان خرد مسکویه در آثار متأخران اثرگذار بوده است ، چنانکه می توان تداوم سنّت اندرزنامه نویسی را در نصیحة الملوک امام محمدغزالی (متوفی 505) و اخلاق محتشمی نصیرالدین طوسی (متوفی 671) ملاحظه کرد. غزالی ، جاویدان خرد مسکویه را به عنوان یکی از منابع در اختیار داشته ( رجوع کنید به غزالی ، مقدمه همایی ) و جملاتی را که از بزرگمهر، یونان دستور و انوشیروان نقل کرده است ، می توان با جاویدان خرد تطبیق داد.

اخلاق محتشمی نیز کتابی در ردیف جاویدان خرد مسکویه است ، اما از جهت صوری و نظام مندی در مرتبة بالاتری قرار دارد. گفتنی است که مهارت نصیرالدین طوسی ، در گزینش اندرزها، مرهون اثر مسکویه بوده است . در این کتاب نیز نکاتی شبیه جاویدان خرد دیده می شود. شرف الدین قزوینی (متوفی 660؛ص 56 ـ73) و میرخواند (قرن نهم ؛ج 1، ص 500 ـ507) نیز ضمن ذکر هوشنگ ، از کتاب مسکویه و متن فارسی منتسب به هوشنگ که با اشعاری از شاعران بزرگ تزئین شده ، یاد کرده اند. دولتشاه سمرقندی (قرن نهم ؛ص 18)نیز قطعه ای مجعول از جاویدان خرد نقل کرده است .

متن اصلی جاویدان خرد مسکویه را عبدالرحمان بدوی در 1331 ش / 1952 در قاهره به چاپ رساند که در 1358 ش در تهران افست شد. سید محسن امین عاملی نیز در اعیان الشیعة (ج 3، ص 160ـ170) از روی نسخة خطیِ نجیب الدین کَرْخی متعلق به 528 گزیده ای از این کتاب را آورده که بخش مهمی از آن ، یعنی حِکَم روم و متأخران اسلامی ، ناقص است . بخش نخست این کتاب را کردعلی با عنوان جاویدان خرد در رسائل البلغاء (ص 469ـ 482) آورده است .

قدیم ترین متن فارسی از جاویدان خرد هوشنگ ، در مجموعه ای باعنوان خردنامه ، احتمالاً متعلق به قرن ششم و ذیل «نکتهاء کتاب جاویدان خرد » (ص 78ـ80) موجود است . معلوم نیست نویسندة ناشناس این مجموعه از متن مسکویه برای ترجمة فارسی بهره برده یا متن عربی قدیم تری در اختیار داشته است ، اما در هر صورت متن مسکویه کامل تر است و به نظر می رسد که مسکویه مرجع کامل تری در اختیار داشته است (فوشه کور، ص 36ـ40). این اثر را، که مینوی (ص 58) به نسخة خطی آن در کتابخانة نافذپاشا (ش 328) اشاره کرده ، منصور ثروت در 1367 ش در تهران منتشر نموده است .

شرف الدین عثمان بن محمد قزوینی به دستور اتابک ابوبکر (628ـ 658)، جاویدان خرد را تا پایان حِکَم عرب جاهلی ترجمه کرده و محمدتقی دانش پژوه در 1359 ش آن را در تهران منتشر کرده است . در قرن هفتم نیز مؤلفی ناشناس در اثری با عنوان تاریخ شاهی (ص 88 ـ90)، ترجمة وصیت جمشید، مندرج در جاویدان خرد (1358 ش ، ص 65ـ66)، را آورده است . تقی الدین محمد ارجانی شوشتری (متوفی ح 1035) به دستور نورالدین جهانگیر، پادشاه هند (1014ـ1047)، فصولی از این کتاب را به فارسی برگردانده که از ترجمة قزوینی کامل تر است . این ترجمه را بهروز ثروتیان در 1355 ش به همراه مقدمة محمد ارکون در تهران منتشر کرد. ترجمة دیگر این اثر را محمدحسین بن شمس الدین (حکیم ) با اندکی دخل و تصرف در 1065 و به دستور پادشاه هند انجام داد. این اثر را درویش فانی مانِکجی به نام ناصرالدین شاه قاجار و با عنوان انتخاب شایسته خانی در 1293، در بمبئی چاپ کرد (منزوی ، ج 2، ص 1543) و نسخه ای از آن نیز در 1294 در تهران منتشر شد. سید محمدکاظم امام نیز بخش نخست کتاب مسکویه ، یعنی وصیت هوشنگ و داستانِ یافتن آن ، را ترجمه کرده و در بارة اشخاص مذکور در این بخش ، توضیحاتی داده است . این ترجمه در 1350 ش در تهران به چاپ رسیده است .

ابن مسکویه در 326 در ری متولد شد. مدتی در دربارِ دیلمیان خدمت کرد و به سال 421 هجری در اصفهان درگذشت. نگارش کتابهای «الفوز الاکبر»، «تجارب الامم»، «انس الفرید»، «ترتیب السعادات»، «جاودان خرد» و «الجامع» را به او نسبت داده اند. وی علاوه بر فلسفه، طب و کیمیا به شاعری نیز گرایش داشت، و تعدادی از شعرهایِ وی را ثعالبی نقل کرده است.

دانشنامه جهان اسلام

نظر دهید