مقاله

امروز در عرصۀ مطالعات تاریخی فرهنگ ها و به ویژه در قلمرو نقد متنی (نصّی) و متن شناسی یکی از شاخه های در حال رشد مطالعه دربارۀ تحولات متن هاست که از خلال آنها می توان به تحولات ایدئولوژیک جامعه پرداخت.

تاریخ فعالیت های هنری و فرهنگی و علمی شهرهای قدیم ایران به درستی شناخته نشده است و در این باره اطلاع زیادی نداریم. برای بررسی وضع فرهنگی هر شهر در هر دورۀ خاص لازم است که هم شخصیت های علمی و ادبی و هنری شهر را بشناسیم و هم آثار ایشان را. از جمله هنرها یا صنایعی که در شناخت وضعیت فرهنگی شهر مؤثربوده است هنر کتاب پردازی در هر شهر، از تهیۀ کاغذ گرفته تا کتابت و تذهیب و جلد سازی و صحافی است و بهترین و موثق ترین راه برای شناخت صنعت کتاب هم بررسی انجامۀ نسخه های کتابت شده در آن شهر است.

مقالۀ حاضر دربارۀ افزارها و آداب نسخه نویسی است. در قدیم برای تهیۀ نسخه ای از یک کتاب راه هایی وجود داشت که در متاب های موسوم به «علم الحدیث و درایۀ الحدیث» برشمرده شده و صاحب این مقال (سمعانی) نیز در کتاب خود به نام «أدب الاملاء و الاستملاء) به شرح آن پرداخته است.

در زمان کودکی که هنوز به مدرسه نرفته بودم و خواندن و نوشتن نمی‌دانستم، دو کتاب بزرگ – که بعدها دانستم قطع رحلی و چاپ سنگی است- در میان کتاب‌های پدرم نظرم را جلب کرده بود. یکی شاهنامۀ فردوسی و یکی خمسۀ نظامی. آن‌چه باعث توجه و علاقه‌ام به این دو کتاب بود، تصویر صحنه‌هائی از داستان‌ها بود که در میان بعضی از صفحات چاپ شده بود.

برگزاری جشن‌ها و اعیاد از ویژگی‌های فرهنگی تمامی جوامع است. از کهن‌ترین زمان‌ها تا به امروز تمامی فرهنگ‌ها در همه سرزمین‌ها، روزهایی از سال را جشن گرفته‌اند. بررسی و سیری در تاریخ و تمدن، گویای آن است که ایرانیان در گذر زمان، این جشن‌ها و اعیاد را با آیین‌های خاصی بر پا می‌داشتند.

نسخه نوعی کتاب است که از «جزو» تشکیل می شود و لذا شامل کتاب های طوماری و آکاردئونی نمی شود. سابقۀ نسخه بسیار قدیم است اما اهمیت آن پس از ابداع صنعت چاپ معلوم شده است زیرا که از آن پس دیگر کتاب را با دست عرضه نکردند. شناسایی نسخۀ خطی به لحاظ سهمی که در روشن شدن تاریخ سیاسی و فرهنگی دارد، اهمیت یافته است.

موضوعات مطرح شده در این مقاله عبارتند از: تاریخ اختراع کاغذ و انتقال دانش آن به اروپا؛ آشنایی مسلمانان با صنعت چاپ و استفاده حاکمان اسلامی در مغرب اسلامی از آن در قرن ششم هجری / دوازده میلادی؛ چاپخانه ها و چاپخانه دارهای اروپایی عصر رنسانس؛ عوامل سیاسی – اجتماعی در چاپ متون عربی و نام و نشان برخی از آنها و سیر تحولات در چاپ در اروپای سده های 15 تا 18 میلادی؛ نقش کشیش ها و مبلغان مسیحی در چاپ کتاب هایی به زبان عربی؛ تأثیر و نقش فرهنگ و تمدن اسلامی در پیشرفت دانش در اروپا.

در این مقاله به بررسی و شناخت سبک دو نقاش سیاه قلم کار گمنام عهد ناصری می پردازیم که در تصاویر، خود را «مصطفی» و «میرزانصرالله» نامیده اند. این دو نقاش سبک و شیوۀ خاصی برای مصور کردن کتاب های چاپ سنگی دارند. در آثارشان تأثیر هنر افشاریه – زندیه و تا حدی صفویه دیده می شود و از فضاهای چند ساحتی مکتب هرات خبری نیست. چهره ها در کارهای آنان دارای بیان تصویری هستند

در این مقاله سیر تاریخی جزوبندی در نسخ خطی در جهان اسلام بر اساس نسخه های خطی موجود در کتابخانه ملی فرانسه (پاریس) بررسی می شود. به نظر می آید پیش از تعیین زمینه مطالعات خود در مورد نسخه های خطی و توصیف برخی روش ها که در تنظیم جزوها مشاهده کردیم توجه به برخی ویژگی های نسخ خطی خاورمیانه لازم یاشد.

هر کتاب چاپ سنگی دارای آرایش های فنی خاصی است که آن را از دوره های پیشین متمایز می کند. این مقاله به بررسی اصول آرایش های فنی در صفحات مستقل و مهم کتاب های چاپ سنگی عهد ناصری و ویژگی های آنها می پردازد. بسیاری از پژوهشگران تلاش های ارزنده ای در این باره انجام داده اند، ولی این تلاش ها کافی به نظر نمی رسد و هنوز می بایست مطالعات بیشتری در این زمینه صورت گیرد. این صفحات شامل صفحۀ آغازین، فهرست، عنوان، سرلوح و صفحۀ آخر است.