اخبار

مدتی است که اهالی دانشگاه نسبت به «سلامت نظام دانشگاهی» هشدار می‌دهند و از کژرفتاری‌های علمی در آموزش عالی خبر می‌دهند. بارها در اخبار از تقلب علمی تعدادی از اعضای هیأت علمی دانشگاه‌ها شنیده‌ایم. این گفته‌ها و شنیده‌ها بهانه‌ای شد تا در میزگردی به بررسی سلامت نظام دانشگاهی و تقلب علمی در نظام آموزش عالی بپردازیم. از این‌رو با دکتر موسی اکرمی، استاد فلسفه علم دانشگاه آزاد اسلامی- واحد علوم و تحقیقات و دکتر رضا ماحوزی، استاد فلسفه غرب و عضو هیأت علمی پژوهشکده مطالعات فرهنگی و اجتماعی وزارت علوم و دکتر جبار رحمانی، دکترای انسان‌شناسی و معاون پژوهشی پژوهشکده مطالعات فرهنگی و اجتماعی، این موضوع را به بحث گذاشتیم که به نکات قابل تأملی اشاره کردند؛ ماحصل این نشست پیش روی شما است.

جبار رحمانی، نویسنده کتاب «شکوفایی تمدن اسلامی در هند» گفت: تمدن اسلامی هند گونه ای جديد از شکوفايی اين تمدن است، این تمدن نه در ويرانه های تمدن قبلی بلکه در کنار تمدن قبلی به شکوفایی رسید.

دکتر جبار رحمانی، دکترای انسان‌شناسی و عضو پژوهشکده مطالعات فرهنگی و اجتماعی معتقد است عدم درک میان نسلی میان «فرهنگ نیاکان‌گرا» و «فرهنگ جوان‌گرا» موجب نوعی عدم گفت‌وگوی میان‌نسلی می‌شود و در نتیجه، نسل جدید مجبور می‌شود برای پیش رفتن به سوی آینده، خود را از فرهنگ گذشته جدا کند.

مقوله اساطیر یکی از کلیدی ترین موضوعات فرهنگی است که در جامعه امروز ایران،‌در میانه نیروهای فرهنگی متعارض، به چالش کشیده شده است. در جامعه امروز ایران انواع درکی که از اسطوره وجود دارد،‌از یک باور خرافی تا منشا هویت ملی و در نهایت یک امر فولکلوریک متغیر است. هرکدام از این دیدگاه ها،‌بیش از آنکه مجادله ای مبتنی بر مبانی علمی باشند،‌ بیانگر مجادله ها و منازعات گفتمانهای سیاسی در جامعه ایرانی است.

یکی از مسائلی که در جامعه علمی ما مطرح شده،‌ پژوهش‌های دانشگاهی و بی‌کیفیتی آنها است. این مسأله عموماً حول نوعی آسیب‌شناسی در باب چرایی این بی‌کیفیتی، تحقیقات و ناکارآمدی و همچنین غیرمفید بودن آنها است. آسیب‌شناسی‌های موجود عموماً حول چند موضوع کلیدی در این عرصه است: چرایی عدم ارتباط جامعه با نتایج تحقیقات، چرایی جدی گرفته نشدن تحقیقات توسط اجتماعات علمی و همچنین مسأله سرقت علمی از منابع داخلی و خارجی. نوعی مفروض ضمنی در این نوع آسیب‌شناسی‌ها هست که گویی تحقیقات موجود به شیوه درست و با کیفیت تولید شده‌اند، در نتیجه بی‌توجهی جامعه و استفاده نکردن از آنها به نوعی بی‌حرمتی به علم و تحقیق است.

از جمله مفاهیمی که در فرهنگ ایرانی رواج بسیاری داشته، دو مفهوم مترادف "قسمت و تقدیر" هستند، هرچند در مواقعی کاربردها و کارکردهای متمایزی هم دارند، اما مساله اصلی آنست که این دو مفهوم به شیوه ای پیچیده و البته گسترده در میان ایرانیان به کار می روند. عموما در تحلیل های انتقادی نسبت به فرهنگ ایران، یکی از شاهد مثالهای تقدیرگرایی و دوری از عقلانیت، حضور این مفاهیم در زندگی روزانه و کاربرد دائمی آن است. این مفاهیم معمولا نشانه نوعی خردگریزی و وجه غیرعقلانی دانسته می شوند. این مساله معمولا در گفتمان های مدرن فرهنگی و تحصیل کرده های مدرن بیشتر مورد نقد قرار می گیرد.

ادیان و مسأله رنج: همانطور كه قبلاً هم ذكر شد، مهمترین منبع برای حل مسأله رنج (ناآگاهی، دردها و تناقض‏های اخلاقی)، ادیان و نظام نمادهای مقدس است. به تعبیر دیگر گفتمان‏های دینی با توجه به ویژگی‏های درونی‏شان عمده‏ترین و كهن ترین پاسخ‏ها را به مسأله رنج داده‏اند. این پاسخ ها در یک طیف قرار دارند، از یکسو، زندگی امری رنج آور تلقی شده و دستور به طرد و نفی آن داده می شود، و از سوی دیگر زندگی امری رنج آور است، لذا باید سعی کرد به حداکثر خوشی و تفریح و شادمانی دست یافت. البته عموما پاسخ های ادیان به سمت وجه اول این طیف متایل بوده اند. در طی تاریخ و با توجه به ویژگی‏های ساختار اجتماعی و فرهنگی جوامع مختلف، این پاسخ تنوع و تحول خاص خود را داشته‏اند.

یکی از پرسش‌های کلیدی هر جامعه و تک‌تک اعضای آن، «پرسش از هویت» و «کیستی افراد» است. این امر یکی از مسائل همیشگی علوم‌ انسانی و اجتماعی بوده ‌است که محققان بسیاری را به خود مشغول کرده ‌است. مسأله هویت همیشه نسبتی معنادار با «عرصه‌های فرهنگی» و «قلمروهای سیاسی» داشته ‌است. در دوره مدرن، مسأله هویت ذیل مقوله دولت – ملت‌ها تعریف ‌شده است و به همین سبب هویت در دوره مدرن، معنایی متفاوت از هویت در دوران سنت داشته و دارد.

یکی از مهمترین و کلیدی ترین مباحث علم اسلامی و نهاد علم در تمدن اسلام، جغرافیای فرهنگی علم و نهادهای علمی است. هر چند در منابع موجود به ابعاد مختلف این مسئله پرداخته نشده، اما می توان براساس داده های موجود، ترسیمی از آن و نقش این جغرافیا در توزیع، تولید و مصرف علم به دست آورد. جغرافیای فرهنگی نهادهای علم در قرون اولیه اسلامی از نیشابور و خراسان گرفته تا اهواز جندی شاپور و سپس ناحیه عراق، کوفه، بصره و بالاخص بغداد و سپس شام و همچنین حجاز و بالاخص مکه و در نهایت مصر و قاهره بود.قلمرو جغرافیایی تمدن اسلامی، بی آن که بخواهد و بتواند، منحصر به یک مرکز برای علم نبود. به عبارت دیگر سنت علمی در تمدن اسلامی یک سنت چندمرکزی و دارای توزیع جغرافیایی خاصی بود، توزیعی که نه بر حسب تصادف بلکه بر حسب زمینه های تاریخی موجود و همچنین امکان ها و توانایی مراکز مختلف علمی سنتی شکل گرفته بود. به عنوان مثال در قرون چهار و پنج که در حدود 57 مسجد به همراه تعداد زیاد منازل علما و مراکز شخصی در بغداد آن روز، مرکز آموزش علوم اسلامی بود، در همان ایام نیشابور، قاهره و حجاز مراکز بسیار مهمی بودند که هرکدام به نوبه خود نقش کلیدی ای در توسعه نهاد علمی در تمدن اسلامی داشتند.

تأملی بر موانع شکل‌گیری اجتماع علمی در ایران مطالعات اجتماعی علم بیانگر آن است که علم یک پدیده انتزاعی و فردی نیست، بلکه علم و معارف علمی در کنه خود، اموری بشدت اجتماعی هستند. اجتماعی بودن علم بیانگر آن است که معارف علمی در فرایندی اجتماعی برساخته شده و به کارگرفته و متحول می‌شوند. تولید ایده‌ها و یافته‌های علمی ریشه در شرایط اجتماعی دارد که علم‌ورزی عالمان در آن رخ می‌دهد. از این منظر، صحبت از یک علم انتزاعی بیش از آن‌که بیانگر واقعیت باشد، ریشه در توهم دارد. اجتماعی بودن علم از دو منظر قابل بررسی است: در وهله اول می‌توان گفت علم به مثابه یک محصول جامعه شناختی با سایر بخش‌های جامعه مرتبط بوده و سایر بخش‌های جامعه کلان (اعم از اقتصاد، فرهنگ، سیاست و مذهب) نقشی پویا و تعاملی در تولید علمی دارد. در وهله دوم، رویکرد اجتماعی به معنای آن است که اجتماع پژوهشگران و محققان و سایر کارگزاران علمی، خود به مثابه یک جامعه و اجتماع است و تمام مختصات امر اجتماعی، بر امر علمی و کنش‌های علمی و عالمان نیز مصداق دارد. به همین دلیل سرنوشت علم در یک جامعه قابلیت تبیین جامعه شناختی و انسان‌شناختی دارد، زیرا که علم در نهایت خود نیز یک امر اجتماعی و فرهنگی است. این رویکرد می‌تواند فهم عمیقی از وضعیت علم در ایران امروز بدهد.