اخبار

در تحقيقاتی که تاکنون درباره اسماعيليان الموت شده روشن شده که نخستين اشاره به آنان با عنوان حشيشيه در منابع ايرانی معاصر با ایشان در متن مکتوبی است زيدی از ناحيه شمال ايران که در حدود سال 607 ق نوشته شده است (نک: اخبار أئمة الزيدية، تصحيح مادلونگ، ص 146). شايد با دقت در منابع تازه منتشر شده منابع کهنتری هم که در ايران در سالهای پيش از اين تاريخ نوشته شده باشد و از اسماعيليان الموت با اين عنوان در آن سخن رفته باشد به دست آيد.

کتابی که در برابر شماست چاپ برگردان کهنترین نسخه موجود کتاب تلخیص المحصّل اثر ارزشمند خواجه نصیر الدین طوسی است که به دلیل اهمیت آن و به دلیل ضرورت تصحیح مجدد این اثر ارزشمند عرضه می گردد[2]. این کتاب با وجود آنکه پیش از این چندین بار و از جمله یک بار با اغلاط و کاستی های فراوان در حاشیه چاپ متن المحصّل در قاهره[3] و یک بار هم به همت مرحوم شیخ عبد الله نورانی و تا حدودی به صورت انتقادی به چاپ رسیده است با این وصف به دلیل آنکه در این چاپها از همه نسخه های کهن و موجود این اثر بهره گرفته نشده است

چندی پيش دوست دانشمندم آقای رسول جعفريان، مقاله ای کوتاه درباره چند نسخه از کتابخانه شاهرخ تيموري منتشر کردند که در ضمن آن نشانی نسخه ای را ارائه دادند از کتاب ضياء الحلوم محمد بن نشوان الحميري(درگذشته اوائل سده هفتم. در هدية العارفين، ۲/۱۰۹ تاريخ مرگ او ۶۱۰ ق گزارش شده اما مستند آن را نمی دانم. به هر حال او ظاهرا پيش از ۶۱۴ ق، سال درگذشت منصور بالله درگذشته بوده است) که به قرار معلوم از نسخه های کتابخانه شاهرخ بوده و مهر آن کتابخانه را هم بر روی برگهای خود دارد. اين نسخه متعلق است به کتابخانه مرکزی دانشگاه تهران.

اگر بخواهیم چارچوب و یا گونه شناسی از جریان های شیعه پژوهانه در دنیای معاصر ارائه دهیم به چند گفتمان کلی و یا به چند دسته بندی معرفتی می توانیم اشاره کنیم. وجه ممیز این جریان چیست؟ به عبارت دیگر این جریان های شیعه شناسانه در چه مواضع و مراتبی با یکدیگر مرزبندی دارند؟

نویسنده این سطور تاکنون در مقالات متعدد خود درباره این موضوع سخن گفته که اولین آن مقاله ای بود که در مجله معارف پانزده سالی پیش منتشر شد. در آن برای نخستین بار مطالبی را درباره هویت واقعی علی بن ناصر سرخسی و ارتباط اعلام نهج البلاغه او با محافل زیدی ایران منتشر کردم (شماری از نویسندگان بعداً همان مطالب را در طی مقالاتی دیگر عرضه و تکرار کردند). چند ماهی پس از انتشار آن مقاله نویسنده این سطور در سفری به یمن به نسخه ای کهنسال از اعلام نهج البلاغه که همراه نسخه ای ارزشمند از متن خود نهج البلاغه در یکی از کتابخانه های خصوصی یمن موجود است دست یافت که همان زمان طی یادداشتی در مجله شهاب قم معرفی شد. از آن زمان تاکنون اسناد زیادی در رابطه با روایت نهج البلاغه به دست آورده ام که برخی از آنها را در مقالات متعدی عرضه کرده ام و برخی نیز در مقاله مستقلی تدوین شده که در دفتر دوم کتاب از گنجینه های نسخه های خطی منتشر خواهد شد. در مقاله ای هم که با زابینه اشمیتکه در رابطه با سنت تحصیلی عبد الله بن زید العنسی منتشر کرده ایم در پیوست آن مفصلاً در این زمینه مطالبی را عرضه کرده ایم. اینجا تنها یادداشتی که سالها پیش در سایت کاتبان منتشر شد را باز نشر می کنم.

به مناسبت بحث از الایضاح ابن شاذان مناسب دیدم مجموعه آنچه تاکنون درباره ابن رستم طبری (محمد بن جریر بن رستم طبری) گردآورده ام را به منظور بررسی احتمال تألیف الایضاح از سوی او در دو یادداشت جداگانه عرضه کنم. در اینجا نخست می پردازم به کتاب الفاضح وی. الفاضح کما اینکه در مقاله ای دیگر که همینک در کتاب بررسیهای تاریخی دستیاب است نوشته ام تألیفی است از ابن رستم طبری، متکلم برجسته امامی مذهب در دو دهه آخر سده سوم قمری و از معاصران کسانی مانند ناصر اطروش و ابن قبه رازی که همینک متن آن در آغاز نسخه های کتاب دیگر او یعنی المسترشد دیده می شود (تا ص ۲۳۷).

این یک بحث بسیار قدیمی در سابقه علوم تفسیری و قرآنی است که آیا در قرآن آیاتی هست که تأویل آن را جز خداوند و یا به روایت شیعه (و برخی دیگر) جز خدا و پیامبر (و امامان) ندانند یا خیر؟ و دقیقاً منظور از متشابهات چیست و مراد از تأویل آن آیات چیست و چه کسانی معانی آن آیات را درک می کنند و چه کسانی باید علم آن آیات را از خداوند بخواهند؟ این بحث خلاصه وار چنانکه می دانیم به آیه ای از قرآن باز می گردد که در این باره اشاره ای دارد. برخی مانند معتزله به وجود آیات متشابه تأکید داشته اند و آن را راهی برای تأکید بر ضرورت تأویل آیاتی می دانستند که ظاهرش نوعی تشبیه را شاید تأیید کند و برخی دیگر دایره متشابه را بسیار محدود می دانسته اند.

شادروان استاد زرياب خويی در مقاله ابن فورک، در دائرة المعارف بزرگ اسلامی (۴/۴۲۱) از کتابی منسوب به ابوبکر ابن فورک، متکلم نامدار اشعری ايران ياد می کند به نام النظامي في اصول الدين که حاجی خليفه (۲/۱۹۶۰) آن را به وی نسبت داده و گفته ابن فورک آن را برای خواجه نظام الملک وزير ساخته بوده است. مرحوم زرياب به حق نسبت چنين کتابی را به وی رد می کند، چرا که امکان ندارد ابن فورک کتابی را برای وزيری ساخته باشد که دو يا چهار سال پس از مرگ وی تازه به دنيا آمده بوده است.

از مهمترین و اساسی ترین بنیادهایی که در مکتب معارفی میرزا مهدی اصفهانی بر آن تأکید شده و بر اساس آن بسیاری از مباحث از جمله مسئله وجود و ماهیت، خلقت، علم بلا معلوم، جبر و اختیار، معرفت و مسائلی دیگر ساخته و نظریه پردازی شده است، مسئله وجود عالم و یا عوالم مختلف ذر، طینت اولیه، اشباح و اظله، خلقت ارواح پیش از ابدان و تفسیر خلقت بر اساس این باورهاست. مستند میرزای اصفهانی در مورد این مسائل طبعاً احادیث است و البته احادیثی که متضمن بحث درباره این گونه باورها و مسائلند عموماً در آثار اصلی و معتبر حدیثی شیعی نیامده و یا اگر هم نقل شده بسیار جنبه حاشیه ای در این کتابها، مانند کتاب کافی کلینی دارند. این احادیث معمولاً در آثاری با گرایشات باطنی و یا غالیانه نقل شده و بعدها هم به ویژه شخصی با گرایشهای غالیانه مانند حسن بن سلیمان حلی در آثارش به انتشار این دست احادیث همت کرد.

در پاره ای از پژوهشهای ایرانی دیده ام برخی به وجود مکتبی اشاره می کنند به نام مکتب حنفیان عدل گرا. طبعاً این عنوان سابقه تاریخی ندارد اما این نویسندگان اشاره شان به وجود جریانی است از حنفیان در سده های نخستین تحول مکتب حنفی که عقایدشان بنابر این دیدگاه عقایدی متناسب با اهل عدل بوده است. در این تردیدی نیست که گروهی مهم از حنفیان در خراسان، ماوراء النهر و حتی در بغداد در این دوره ها مذهب معتزلی داشته اند، اما مقصود این دسته از نویسندگان از حنفیان عدل گرا این دسته از حنفیان نیستند بلکه حنفیانی اند که معتزلی نبوده اند اما بنابر سنتی منتسب به ابو حنیفه که از طریق کسانی مانند ابو مطیع بلخی و ابو مقاتل سمرقندی به نسلهای بعدی در خراسان منتقل شد با وجود اعتقاد و ایمان به گونه ای از عقیده ارجاء اما در سایر موارد، عقایدی مشابه معتزلیان داشته اند.