احوالپرسی از مادر کاروانسراهای ایران

1394/11/6 ۰۷:۳۶

در جنوب استان تهران، در مرز استان قم، در پهنه تمدن‌ساز ری، میان انبوهی از محوطه‌های باستانی پیش از تاریخ، در تقاطع شاهراه‌های شرق و غرب و جنوب و شمال ایران، بر کناره بزرگراه قم به گرمسار و در دل طبیعتی بکر که هنوز با دود کارخانه‌ها و ازدحام خودروها خو نگرفته، بنایی عظیم اما مهجور به چشم می‌آید؛ بنایی که گرچه دست روزگار، چین و چروک‌های بسیار برچهره‌اش نقش کرده اما ذره‌ای از زیبایی‌اش نکاسته. رنجور است اما باوقار؛ خسته است اما پرصلابت و عظیم و در عین حال فروتن. او را مادر کاروانسراهای ایران لقب داده‌اند و براستی که چنین است. اگر زیگورات چغازنبیل مادر معابد ایران است؛ اگر تاریخانه دامغان، مادر مساجد ایران است؛ و اگر پل کشکان مادر پل‌های ایران است، «دیر گچین» نیز-بی‌چون و چرا - مادر کاروانسراهای این سرزمین است.

بنای 1800 ساله دیرگچین در انتظار تعیین تکلیف است
 

  رضا تهرانی : در جنوب استان تهران، در مرز استان قم، در پهنه تمدن‌ساز ری، میان انبوهی از محوطه‌های باستانی پیش از تاریخ، در تقاطع شاهراه‌های شرق و غرب و جنوب و شمال ایران، بر کناره بزرگراه قم به گرمسار و در دل طبیعتی بکر که هنوز با دود کارخانه‌ها و ازدحام خودروها خو نگرفته، بنایی عظیم اما مهجور به چشم می‌آید؛ بنایی که گرچه دست روزگار، چین و چروک‌های بسیار برچهره‌اش نقش کرده اما ذره‌ای از زیبایی‌اش نکاسته. رنجور است اما باوقار؛ خسته است اما پرصلابت و عظیم و در عین حال فروتن. او را مادر کاروانسراهای ایران لقب داده‌اند و براستی که چنین است. اگر زیگورات چغازنبیل مادر معابد ایران است؛ اگر تاریخانه دامغان، مادر مساجد ایران است؛ و اگر پل کشکان مادر پل‌های ایران است، «دیر گچین» نیز-بی‌چون و چرا - مادر کاروانسراهای این سرزمین است.  

کاروانسرا، از دو واژه «کاروان» به معنی گروهی زائر و مسافر و سوداگر که با هم سفر می‌کنند؛ و «سرا» به معنی خانه و منزلگاه تشکیل شده است و در مجموع به معنی منزلگاه یا محل سکونت موقت کاروانیان است. این واژه مترادف‌هایی نیز دارد: یکی «رباط» که به کاروانسراهای محکم و قلعه مانندِ سر راه با کاربردهای نظامی اطلاق می‌شود و دیگری «خان» که در معنی خانه یا کاروانخانه به کار رفته است.
کاروانسرا زاییده موقعیت جغرافیایی ایران است. فلات ایران مثلثی است بین دو فرورفتگی خلیج فارس در جنوب و دریای خزر در شمال که به منزله پلی میان آسیای مرکزی و غربی و نیز حلقه اتصال این دو با آسیای صغیر و اروپا عمل می‌کند. بدین ترتیب، ایران در مرکز خطوط بزرگ ارتباطی قرار می‌گیرد که شرق و غرب دنیا را به یکدیگر متصل می‌سازند و قدیمی‌ترین و مهم‌ترین شاهراه ارتباطی جهان باستان، یعنی جاده ابریشم از آن می‌گذرد. این وضع، ساخت و توسعه راه در ایران را ضروری می‌ساخت و با توجه به خشکی و کم آبی این سرزمین و دوری آبادی‌ها از یکدیگر، وجود اماکنی برای اقامت موقت مسافران را اجتناب ناپذیر می‌نمود. بنابراین، توسعه راه‌ها و تأسیسات وابسته به آن از دوران هخامنشی مورد توجه قرار گرفت و تا اواخر دوره قاجار ادامه پیدا کرد.
دوره‌های ساسانی (سده 3 تا 7 میلادی)، سلجوقی (سده 11 و 12) و صفوی (سده 16 تا 18) نقاط عطف ساخت کاروانسرا در ایران هستند، در این سه دوره با توجه به بسط قلمرو سیاسی ایران، برقراری امنیت و توسعه فعالیت‌های بازرگانی، نه تنها کاروانسراهای پرشماری در سرتاسر ایران ساخته شدند بلکه از نظر سبک و سیاق معماری نیز نوآوری‌های جالبی در ساخت آنها به کار گرفته شد.
به گفته سیمون آیوازیان، استاد معماری دانشکده هنرهای زیبای دانشگاه تهران که پایان‌ نامه دکتری خود را درباره کاروانسراهای ایران به نگارش درآورده است، «از قدیم‌الایام در راه‌های اصلی فلات ایران تقریباً در هر 25 یا 30 کیلومتر یک کاروانسرا وجود داشت که ابعاد و معماری آن، علاوه بر وضعیت اقلیمی به میزان تردد مسافران در آن حوالی بستگی داشت؛ به گونه‌ای که برخی کاروانسراها در حد مجتمع‌های اقامتی بسیار بزرگ بودند. کاروانسراها فقط یک در داشتند تا ورود و خروج مسافران تحت کنترل باشد. هشتی پشت دروازه ورودی کاروانسرا محل استقرار کاروانسرادار بود و گاهی روی هشتی، اتاقی موسوم به شاه نشین می‌ساختند که میهمانان خاص یا عالی مقام در آن اتراق می‌کردند. علاوه بر این، بسیاری از کاروانسراها در چهار گوشه خود دارای چهار برج بودند که برخی جنبه تزیینی و برخی جنبه کارکردی داشتند. برای نمونه، در کاروانسراهای حاشیه کویر، برج‌ها محل استقرار سربازان بودند و برای حفاظت کاروانسرا در برابر دزدان یا غارتگران محلی مورد استفاده قرار می‌گرفتند.» آیوازیان تصریح دارد که «اگرچه پلان کاروانسراهای ایران در نگاه اول، شبیه یکدیگر به نظر می‌رسد اما در ایران حتی دو کاروانسرا با پلان یکسان نمی‌توان پیدا کرد. به بیان دیگر، هر کاروانسرا نقشه خاص خود را دارد و این یکی از شگفتی‌های معماری ایران است.»
 مادر 1800 ساله
ایران از گذشته‌های دور تا به امروز دارای دو شاهراه ارتباطی بزرگ بوده است: یکی شاهراه شرقی – غربی از خراسان تا آذربایجان و دیگری شاهراه جنوبی – شمالی از سواحل خلیج فارس و دریای عمان تا نوار شمالی کشور. شهر باستانی ری – که تهران امروز میراث دار آن است – در نقطه اتصال این دو شاهراه قرار دارد و از هزاران سال پیش تا به امروز، گلوگاه ارتباطی چهارسوی ایران بوده است. کاروانسرای دیرگچین درست در همین نقطه خودنمایی می‌کند: جایی میان قم و ری.
بدرستی روشن نیست که این بنای سترگ در چه زمانی ساخته شده است. اگر از روایات افسانه‌ای برخی نویسندگان دوره اسلامی که دیرگچین را از آثار قوم عاد دانسته‌اند، صرفنظر کنیم، برخی دیگر مانند زکریای قزوینی، جغرافیدان سده هفتم هجری، ساخت آن را به اردشیر بابکان، بنیانگذار سلسله ساسانی نسبت داده‌اند. این نظر از سوی پژوهشگرانی همچون ولادیمیرمینورسکی، ایرانشناس بزرگ روس پذیرفته شده است و بدین ترتیب می‌توان گفت که قدمت دیرگچین به حدود 1800 سال پیش می‌رسد. پاره‌ای کاوش‌ها و پی‌گردی‌های معماری در کاروانسرای دیر گچین، تعلق ساختمان اولیه آن به دوره ساسانی را قطعی ساخته‌اند؛ چندان که تمام برجها و باروها با آجرهای دوره ساسانی ساخته شده‌اند. در این میان، شماری از پژوهشگران بر این باورند که آنچه در این دوره ساخته شد، نه یک کاروانسرا بلکه یک دژ نظامی بود که بعدها با تغییراتی به عنوان کاروانسرا مورد استفاده قرار گرفت. ساختار کنونی دیرگچین، با یک حیاط مرکزی و چهار ایوان در چهار جهت اصلی جغرافیایی و حجره‌هایی حد فاصل ایوانها، از تغییرات اساسی در دوره سلجوقی حکایت می‌کند و در عین حال، نشان می‌دهد که این بنا یک بار دیگر در دوره صفویه مرمت شده است.
کاروانسرای دیرگچین تا نیمه دوم عصر قاجار کماکان معمور و پر رونق بود، اما در این دوره با اقدامات میرزا علی‌اصغرخان اتابک امین‌السلطان، صدراعظم ناصرالدین شاه متروک شد. داستان از این قرار است که به فاصله نسبتاً کمی از غرب جاده دیرگچین، اراضی صدراعظم واقع شده بود و منافع او ایجاب می‌کرد که جاده قم به ری از این اراضی بگذرد. در نتیجه، مسیر رودخانه شور قم را به سوی جاده دیر تغییر دادند و با تبدیل بخشی از آن به دریاچه کوچکی موسوم به حوض سلطان، این جاده دیر را غیرقابل استفاده ساختند. بدین ترتیب دیرگچین پس از قرنها فعالیت، به یکباره متروک شد. بتدریج عشایر محلی این کاروانسرا را به عنوان جای نگهداری شتران خود برگزیدند و از این حیث لطمات فراوانی را بدان وارد کردند. تا اینکه در دهه‌های اخیر در تملک سازمان میراث فرهنگی کشور قرار گرفت و به عنوان یک اثر ملی، دوره تازه‌ای از حیات پرفراز و نشیب خود را آغاز کرد.
دوره طولانی آبادانی و رونق کاروانسرای دیرگچین و وجود لایه‌های مختلف معماری در این بنا از دوره‌های ساسانی، سلجوقی، صفوی و قاجار که به نوبه خود در کاروانسراهای ایران کم مانند یا شاید بی‌مانند است، موجب شده که دیرگچین لقب مادر کاروانسرهای ایران را برازنده خود بیابد.
 مادر همه چیز تمام
دیرگچین با ابعاد 100 متر در 100 متر و وسعتی معادل یک هکتار، بی‌شک یکی از بزرگترین کاروانسراهای ایران است. از این گذشته، دارای فضاهایی با کارکردهای متنوع است که آن را به یک مجتمع بزرگ اقامتی مبدل می‌سازد. دورتادور حیاط بزرگ کاورانسرا، دهها حجره به چشم می‌خورد که جلوی همگی آنها ایوانچه‌هایی تعبیه شده است و هر کدام دارای دو بخاری، یکی داخل اتاق و دیگری در ایوان است. این حجره‌ها را باید اصلی‌ترین محل اقامت مسافران به شمار آورد. پشت حجره‌ها، اصطبل‌های بزرگ کاروانسرا قرار دارد و البته آنجا نیز طاق‌نماهای پرشماری برای اقامت کاروانیان تدارک دیده شده است. سایر فضاهای دیرگچین عبارتند از
1- مسجد در جبهه جنوب شرقی که پلانی تقریباً مربع دارد و بر اساس پاره‌ای شواهد معماری، گمان می‌رود که پیش از اسلام، جایگاه یک آتشگاه بوده است.
2- حیاط خلوت در جبهه شمال شرقی که محل سکونت میهمانان عالیرتبه و اعیان و اشراف بوده است.
3- آسیاب در ضلع شمال غربی که سنگ آن با نیروی حیوانی به حرکت در می‌آمده است.
4- حمام در ضلع جنوب غربی با یک سربینه، یک گرمخانه و دو خزینه. سبک و سیاق این حمام نشان می‌دهد که در دوره قاجار ساخته شده و احتمالاً جدیدترین بخش کاروانسراست اما جالب است که تماماً با استفاده از آجرهای ساسانی ساخته شده است. بیرون از کاروانسرا و به فاصله کمی از دیوار غربی آن نیز دو کاروانسرا وجود دارد که طبق روایات تاریخی بسیار قدیمی هستند اما در دوره‌های متأخر بازسازی شده‌اند.
 مادر رنجور
چنان که گفته شد، کاروانسرای دیرگچین به مدت طولانی محل نگهداری گله‌های شتر عشایر محلی بود و آسیب فراوان دید. اکنون در بخشی از کاروانسرا، دیواره‌هایی دیده می‌شود که آجرهایشان تا ارتفاع بیش از یک متر تخریب شده و این نشانی است از تقلای شترانی که کنار دیوار بسته شده بودند. از این گذشته، وقتی در اوایل دهه 1380 مرمتگران سازمان میراث فرهنگی وارد کاروانسرا شدند، در برخی جاها ارتفاع فضولات حیوانی به یک متر می‌رسید. در آن زمان، کاروانسرا در محدوده استان تهران قرار داشت، اما مدتی بعد به استان قم ملحق شد و اکنون تحت مدیریت اداره کل میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری این استان قرار دارد. عمار کاووسی معاون میراث فرهنگی این اداره کل درباره برنامه‌های مرمتی می‌گوید: «کار مرمت توسط مدیریت استان قم از سال 1385 آغاز شد. پیش از همه پشت‌بام مورد توجه قرار گرفت و با سبک‌سازی این قسمتها، تاق‌ها از خطر ریزش نجات پیدا کردند. همچنین دیواره‌های حجره‌ها و ایوانها تا ارتفاع یک متری از کف مرمت شد. مرمت یکی از برجها و کاربندی‌های ورودی کاروانسرا از دیگر کارهایی بود که به انجام رسید.» با‌وجود این گفته‌ها، بیننده در همان نگاه اول کاروانسرای دیر گچین را بنایی می‌یابد که هرچند از خطر تخریب گریخته اما هنوز نه سر و روی آبرومندی دارد و نه آماده کاربری‌های فرهنگی یا اقامتی است. علت این نابسامانی را معاون میراث فرهنگی استان قم این طور توضیح می‌دهد که «طبق برآوردهای انجام شده، مرمت کامل کاروانسرا به 3 تا 4 میلیارد تومان اعتبار نیاز دارد اما اکنون سالی 50 یا حداکثر 100 میلیون تومان به این کار اختصاص می‌دهند که پیداست با این ارقام به جایی نمی رسیم.»
منطقه‌ای که دیرگچین در آن قرار گرفته، به سبب طبیعت زیبا و چشم‌اندازهای بکر و وجود آثار تاریخی به عنوان یکی از قطبهای گردشگری استان قم انتخاب شده است. به گفته عمار کاووسی، «در سال های قبل قرار بود که دیرگچین برای تبدیل به یک اقامتگاه سنتی در اختیار بخش خصوصی قرار گیرد اما برخی مدیران سازمان میراث فرهنگی اعتقاد داشتند که این اثر از نفایس ملی است و قابل واگذاری نخواهد بود.» او می‌گوید: «اگر نفیس نیست، باید برای مرمت و ایجاد کاربری مناسب به بخش خصوصی واگذار شود و اگر نفیس است، باید بودجه مناسبی متناسب با نفاست آن در اختیار قرار گیرد.»

منبع: ایران