وقتی عطای خرید کتاب را به لقایش می‌بخشند

1394/10/22 ۰۷:۵۳

صرفنظر از نتایجی که مهاجرت برای هر کشوری در پی دارد، چه بخواهیم و چه نخواهیم پدیده <مهاجرت> یکی از شایع‌ترین پدیده‌های جهان معاصر است. در ایران هم وضعیتی مشابه حاکم است؛هر از چندی برخی از مردم برای تحصیل یا حتی زندگی کشور را ترک می‌کنند و به سرزمین‌های دیگر قدم می‌گذارند. با وجود این اغلب این افراد همچنان خواهان ارتباط با فرهنگ و ارزش‌های برآمده از موطن خود هستند.

بررسی شرایط ارسال کتاب برای ایرانیان ساکن کشورهای دیگر در گفت‌و‌گو با اهالی کتاب
 

مریم شهبازی: صرفنظر از نتایجی که مهاجرت برای هر کشوری در پی دارد، چه بخواهیم و چه نخواهیم پدیده <مهاجرت> یکی از شایع‌ترین پدیده‌های جهان معاصر است. در ایران هم وضعیتی مشابه حاکم است؛هر از چندی برخی از مردم برای تحصیل یا حتی زندگی کشور را ترک می‌کنند و به سرزمین‌های دیگر قدم می‌گذارند. با وجود این اغلب این افراد همچنان خواهان ارتباط با فرهنگ و ارزش‌های برآمده از موطن خود هستند. این مسأله بویژه زمانی که مهاجران مذکور صاحب فرزند یا فرزندانی باشند خود را بیشتر نشان می‌دهند. علاقه به حفظ داشته‌های به جای مانده از میراث نیاکانمان مسأله‌ای‌است که برای تک تک مردم این مرز و بوم از اهمیت بسیاری برخوردار است. در این بین یکی از راهکارهای صیانت از این داشته‌ها، مطالعه کتاب‌ها و آثار متعدد به زبان فارسی است. با وجود این دسترسی به کتاب‌های منتشر شده در داخل کشور برای ایرانیان ساکن در سایر نقاط جهان کار ساده‌ای نیست. صرف هزینه‌های بالا برای پست کتاب و همچنین زمان قابل توجهی که در این بین از میان می‌رود موجب شده که متقاضیان دریافت این کتاب‌ها، عطای آن را به لقایشان ببخشند. با وجود اهمیتی که ارسال کتاب برای ایرانیان ساکن در کشورهای دیگر دارد متولیان فرهنگی هنوز چندان به ضرورت این مسأله پی نبرده‌اند. چراکه اگر ضرورت این مسأله درک شده بود به عنوان نمونه در اداره پست شاهد برخورد یکسان با کالایی فرهنگی نظیر کتاب در برابر سایر کالاها نبودیم. از همین رو در گزارش امروز در گفت‌و‌گو با تنی چند از اهالی کتاب به بررسی شرایط فعلی ارسال کتاب به ایرانیان ساکن کشورهای دیگر و همچنین لزوم توجه هر چه بیشتر به آن پرداختیم که در ادامه می‌خوانید.

این کار منطق اقتصادی ندارد
عبدالعظیم فریدون، مدیر مسئول انتشارات «محراب قلم» در ارتباط با اینکه در حال حاضر  چه امکاناتی برای ارسال کتاب به کشورهای دیگر وجود دارد، می‌گوید: ‌«هیچ ساز و کار و سازمانی که از طریق آن بتوان کتاب‌های منتشر شده در کشور را  به دست علاقه‌مندان یا کتابفروشی‌ها در کشورهای دیگر رساند وجود ندارد. اگر هم گاهی اقداماتی در این زمینه انجام شود بیشتر می‌توان گفت که اتفاقی است. با توجه به تعداد ایرانیان و فارسی زبانانی که در کشورهای دیگر مشغول تحصیل، کار یا زندگی هستند؛ ضرورت بسیاری در ترسیم سازوکاری به این منظور احساس می‌شود. با وجود این نشر ما دچار یک بیماری مزمن شده که بخش‌های مختلف کتاب را گرفتار خود کرده است. بی‌توجهی به این مسأله در نهایت آسیب‌های متعددی را متوجه ما خواهد کرد. از جمله این آسیب‌ها می‌توان به فراموشی تدریجی زبان، ادبیات و در شکل گسترده‌تر فرهنگ کشورمان در میان مهاجران ایرانی اشاره کرد.»
فریدون معتقد است که با توجه به تعداد قابل توجه ایرانیانی که در اقصی نقاط جهان زندگی می‌کنند نیاز بسیاری در این زمینه احساس می‌‌شود. نیازی که ظاهراً متولیان فرهنگی از آن غافل مانده‌اند یا شاید هنوز به ضرورت آن پی نبرده‌اند!
مدیر مسئول انتشارات محراب قلم در پاسخ به اینکه ارسال کتاب از سوی ناشر به کشورهای دیگر چقدر هزینه در پی ‌دارد، تصریح می‌کند: «هزینه ارسال کتاب به کشورهای دیگر تفاوتی با هزینه ارسال سایر کالاها به خارج از کشور ندارد. آن گونه نیست که گمان کنید اداره پست تسهیلاتی برای ارسال کالاهای فرهنگی نظیر کتاب در نظر گرفته است! برای ارسال کتاب باید به‌اندازه سایر کالاها هزینه پرداخت کنید و می‌توان گفت که این کار از همین منظر منطق اقتصادی ندارد. البته اگر از حق نگذریم گمان نمی‌کنم تعداد کتاب‌های ارسالی آنقدر هم زیاد باشد. اغلب درخواست‌هایی که از آن سوی مرزها برای خرید کتاب انجام می‌شود موردی است. در کشورهای دیگر تعداد کتابفروشی‌های ایرانیان هم آنقدر زیاد نیست که به این واسطه تبادلات مذکور قابل توجه باشد. همین تعداد کتابفروشی‌هایی که مشغول فعالیت هستند نیز اغلب خریدهایشان را زمانی انجام می‌دهند که خود به ایران سفر می‌کنند.»
این فعال عرصه نشر معتقد است که هزینه ارسال کتاب به کشورهای دیگر آنقدر بالاست که بسیاری از متقاضیان از خیر آن می‌گذرند. این هزینه بالا هم برای متقاضی و هم برای ارسال کننده مبلغ قابل توجهی است. بنابراین اگر هم گاه گداری شاهد چنین اقداماتی باشیم، اقدامی کاملاً شخصی است و بر مبنای ساز و کار از پیش تعیین شده‌ای انجام نشده است.
فریدون معتقد است اگر از سوی دولتمردان و متولیان فرهنگی تسهیلاتی در نظر گرفته شود که متقاضیان با صرف هزینه کمتری اقدام به سفارش و دریافت کتاب از داخل کشور کنند آن وقت است که تعداد تقاضاها بیشتر شود. وی تصریح می‌کند: «قبل از هر اقدامی بهتر است که ساز و کاری به این منظور در نظر گرفته شود. آن وقت می‌توان به هزینه پست به‌عنوان یکی از موانع این کار فکر کرد و تسهیلاتی به این منظور در نظر گرفت. ایران در تمام کشورهای جهان دفترهای رایزنی‌ فرهنگی دارد. این دفترها نیز می‌توانند به مبادلات مذکور کمک کنند و قدری از مشکلات بکاهند اما تا جایی که من خبر دارم رایزن‌های فرهنگی هم در این رابطه کار چندانی نمی‌کنند. این در صورتی است که آنان حتی در نام خود عنوان فرهنگی دارند.»
همان گونه که اشاره شد دفترهای رایزنی ایران در کشورهای دیگر از این امکان برخوردار هستند که سازوکارهای لازم برای این مهم را تدارک ببینند. البته این‌گونه هم نیست که دفترهای رایزنی در این زمینه کاری نمی‌کنند چراکه اساس کار آنان همان‌گونه که از نامشان مشخص است انجام فعالیت‌های فرهنگی است. با وجود این آن‌گونه که برخی ناشران می‌گویند فعالیت‌های رایزن‌های فرهنگی بیشتر مبتنی بر سیاست‌ها و گزینش‌هایی است که به آنان ابلاغ می‌شود و شاید بتوان گفت که به طور کامل همه فعالیت‌ها را در این زمینه دربرنمی‌گیرد.
مدیر مسئول انتشارات محراب قلم در ادامه می‌گوید: ‌‌« تا زمانی که این نیاز در میان مسئولان احساس نشود اوضاع به همین منوال باقی خواهد ماند. اگر ضرورت این کار احساس شود آن وقت است که به مرور شاهد بسترسازی‌های لازم خواهیم بود. در ابتدای امر باید سازمان‌های دولتی دست به کار شوند و بعد از آن هم تشکل‌های خصوصی کار را ادامه بدهند. به هر حال برای شروع تشکل‌های خصوصی نمی‌توانند به تنهایی کاری از پیش ببرند. متأسفانه ارتباطات خارجی در زمینه نشر آنقدر سخت و دشوار شده که باید از کانال‌های اداری مختلفی عبور کرد. کاغذبازی‌های اداری باعث شده منفعت اقتصادی این کار از میان برود. شاید بد نباشد در همین رابطه گریزی به گذشته داشته باشیم. در دهه 60 متوسط تیراژ کتاب هشت هزار نسخه بود و در دهه 90 به یک هزار و 700 نسخه رسید. در حالی که جمعیت ما از دهه مذکور تا به امروز حداقل سه برابر شده اما تیراژ به یک چهارم آن مقدار رسیده است.»
آن طور که فریدون می‌گوید ارسال کتاب حتی از تهران به سایر شهرهای کشور نیز هزینه بالایی دارد. به عنوان نمونه هزینه ارسال کتابی که قیمت چندان بالایی ندارد گاه از خود کتاب هم بیشتر می‌شود و در نهایت متقاضی را پشیمان می‌کند.  تغییر پی در پی مدیران فرهنگی و به دنبال آن تغییرات سیاست‌های فرهنگی طی این چند دهه منجر شده که در سطح کلان فرهنگی بیشتر شاهد مدیریت‌هایی بر اساس آزمون و خطا باشیم. از همین رو شاید بتوان گفت که قبل از هر اقدامی برای پیشبرد سیاست‌های فرهنگی در مواردی همچون موضوع این گزارش به سیاستگذاری در سطوح کلان فرهنگی نیاز است.
عرصه را به نفع دیگران خالی نگذاریم
علیرضا مختارپور، دبیر کل نهاد کتابخانه‌های عمومی کشور با توجه به مدیریت یکی از مهم‌ترین ارگان‌های رسمی کشور در زمینه فعالیت‌های مرتبط با کتاب در ارتباط با موضوع این گزارش می‌گوید: «تا جایی که من اطلاع دارم برخی ناشران به طور شخصی نمایندگانی در سایر کشورها دارند یا با موزعان کتاب در کشورهای دیگر ارتباط دارند و از این طریق کتاب‌های خود را به دست متقاضیان می‌رسانند. البته این مسأله بیشتر در ارتباط با کتاب‌های تألیفی مطرح است. کتاب‌های ترجمه شده به دلیل رعایت نکردن حق کپی رایت قابل ارسال به کشورهای دیگر نیستند. این‌گونه نیست که بتوانیم ترجمه فارسی فلان کتاب خارجی را برای ایرانیان در سایر نقاط جهان بفرستیم چراکه منع قانونی دارد.»
به گفته مختارپور ماجرای ارسال کتاب به کشورهای دیگر در ارتباط با کتاب‌های تألیفی متفاوت است. وی ادامه می‌دهد: « در شرایط فعلی علاقه‌مندان می‌توانند از طریق حضور نمایندگان نشر ایران در نمایشگاه‌های خارجی کتاب، آثاری مورد نظر خود را خریداری کنند. از بحث نمایشگاه‌ها که بگذریم در فضای مجازی نیز برخی از سایت‌ها نظیر آمازون امکان دسترسی به کتاب‌های منتشر شده در تمام کشورها را فراهم کرده‌اند. برخی از ناشران ایرانی با این سایت قرارداد دارند و از این طریق می‌توانند آثار مورد نظر خود را به دست مخاطبان ایرانی در سایر کشورها برسانند. این چند مورد امکاناتی است که در شرایط فعلی علاقه‌مندان می‌توانند از آنها بهره ببرند.»
با وجود آنکه گفته مختارپور در ارتباط با نمایشگاه‌های خارجی و حتی سایت‌هایی نظیر آمازون صحیح است اما مسأله اینجاست که حتی از این طریق نیز امکان دسترسی به همه تازه‌های نشر کشورمان فراهم نیست. تنها برخی از ناشران هستند که می‌توانند از این امکان بهره ببرند که آنان نیز باید در میان آثارشان دست به گزینش بزنند.
هم‌اکنون سازمان‌های مختلفی نظیر شهرداری، وزارت ارشاد، سازمان فرهنگ و ارتباطات و... از امکاناتی دراین زمینه برخوردار هستند. در این بین شاید این سؤال مطرح شود که کدام یک از این سازمان‌ها باید مسئولیت کار را بر عهده بگیرند؟ دبیر کل نهاد کتابخانه‌های عمومی کشور در این رابطه تصریح می‌کند: «قبول دارم که سازمان‌هایی که به نام آنان اشاره شد فعالیت‌ها و حتی وظایف فرهنگی متعددی بر عهده دارند. با این وجود مهم‌ترین متولی در این رابطه همچنان وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی است و از دیگر سازمان‌ها نمی‌توان انتظار چندانی داشت. وزارت ارشاد وظیفه فراهم کردن شرایط برای انجام فعالیت‌های فرهنگی مختلف نظیر تسهیل شرایط برای ارسال کتاب به کشورهای دیگر را دارد. در ارتباط با این موضوع خاص به عقیده من وزارت ارشاد و وزارت امور خارجه باید دست به کار شوند و دست به همکاری‌های مشترکی با اداره پست بزنند.»
به گفته مختارپور باید تلاش شود تا اگر کتابی برای یکی از ایرانیان خارج از کشور ارسال شد وی ناچار به پرداخت هزینه‌هایی گزاف برای این منظور نباشد. این در شرایطی است که اداره پست هیچ تفاوتی میان کتاب و سایر کالاها قائل نیست! در اغلب فرودگاه‌های جهان برای ورود و خروج باری که حامل کتاب است عوارض کمتری در نظر می‌گیرند که در شرایط فعلی ما نیز به چنین تمهیداتی نیاز داریم.
وی ادامه می‌دهد: «با همکاری این دو وزارتخانه حتی می‌توان در شرایطی که ارسال فیزیکی کتاب به صرفه نیست نسخه دیجیتالی آن را به دست مخاطبان رساند. همین حالا در کشورمان می‌توان فیلم‌های سینمایی را از طریق فضای مجازی خریداری کرد و در خانه دید.
 شما زمانی که به شکل قانونی یک کتاب یا فیلم را از طریق فضای مجازی تهیه کنید تمام حقوق آن را پرداخت کرده‌اید و از این نظر نیز لطمه‌ای به عرصه فرهنگ وارد نمی‌شود. در شرایطی که دانلود نسخه‌های پی دی اف (pdf) به صورت غیرقانونی انجام می‌شود صدمات بسیاری متوجه کتاب و اهالی‌اش می‌شود. با این تفاسیر متأسفانه ناشران ما هنوز در ارتباط با فروش نسخه‌های دیجیتالی کتاب‌هایشان متولیان را همراهی نمی‌کنند. در شرایط فعلی که کاغذ گران شده انتشار نسخه کاغذی آن هزینه بسیاری را به ناشر تحمیل می‌کند. این در صورتی است که انتشار نسخه دیجیتالی یک کتاب تقریباً با یک سوم هزینه نسخه کاغذی آن منتشر می‌شود. نکته قابل توجه این است که حتی جا به جایی کتاب‌های دیجیتالی نیز راحت‌تر از کتاب‌های چاپی است. زمانی که فردی برای همیشه یا مدتی به کشور دیگری سفر می‌کنند در هر رفت‌و آمد خود می‌توانند تعداد قابل توجهی کتاب را در قالب نسخه دیجیتالی جا به جا کند.»
آن گونه که مختارپور نیز اشاره کرد می‌توان به انتشار نسخه‌های دیجیتال به عنوان راهکاری در جهت ارسال کتاب از ایران به کشورهای دیگر نگاه کرد. در شرایط فعلی که متولیان هنوز ساز و کاری برای ارسال کتاب به کشورهای دیگر نیندیشیده‌اند گاه میدان به دست افرادی می‌افتد که به دنبال منافعی خارج و حتی در تضاد با سیاست‌های کشور خودمان هستند. مختارپور در این رابطه می‌گوید: «اگر ما میدان را خالی کنیم؛ طبیعی است که دیگران قدم به عرصه بگذارند و در راستای تحقق اهدافشان عمل کنند. این اتفاق به مرور زمان نتایجی منفی برای ما به دنبال خواهد داشت. سازمان‌هایی که در زمینه فرهنگ مشغول فعالیت هستند لازم است که در همکاری با یکدیگر دست به کار شده و فرهنگ و حتی زبان فارسی را از خطر فراموشی در میان ایرانیان خارج از کشور نجات دهند.»
بنابر گفته‌های مختارپور چندی‌است که نهاد کتابخانه‌های عمومی در حال بررسی یک طرح در همین راستا است. در صورت مثبت بودن نتیجه این بررسی قرار شده نهاد مذکور کتاب‌هایی را به کتابخانه سایر کشورها اهدا کند. در این صورت به مجامع اسلامی فعال در هر کشور اطلاع داده می‌شود که فلان کتاب‌های فارسی زبان در فلان کتابخانه‌ها موجود است. آن وقت ایرانیان خارج از کشور می‌توانند از این طریق از فهرست این کتاب‌ها با خبر شوند. البته هنوز انجام این کار نهایی نشده و تحقق آن به نتیجه بررسی‌ها بستگی دارد.
سنگ معاهده کپی رایت همچنان برقرار است
انجمن فرهنگی ناشران بین‌الملل ایرانیان از جمله تشکل‌هایی است که در بحث مراودات نشر ایران با سایر کشورها فعالیت‌های متعددی دارد. با توجه به این مسأله به سراغ حامد میرزا بابایی، مدیر این انجمن رفتیم. وی در ارتباط با مشکلاتی که ناشران در راه ارسال کتاب‌هایشان به سایر کشورها دارند می‌گوید: « برای ارسال کتاب به کشورهای دیگر هیچ ساز و کاری در سازمان‌های فرهنگی‌مان وجود ندارد. اینچنین نیست که بخشنامه یا دستورالعملی برای این منظور نوشته شده باشد. در رابطه با پاسخ به موضوعی که در این گزارش مطرح کرده‌اید شاید بد نباشد که گذری به وضعیت تبادل کتاب در عرصه جهانی نشر داشته باشیم. آن طور که تجربه این سال‌ها نشان داده برای ورود به بازارهای جهانی قبل از هر برنامه‌ریزی‌ای به قبول معاهده کپی رایت نیاز است.»
وی ادامه می‌دهد: «فعالان عرصه نشر در بازارهای جهانی در صورتی با ما وارد تعامل می‌شوند که اصول حرفه‌ای فعالیت در این عرصه را بپذیریم. بنابراین مهم‌ترین بحثی که نباید از آن غافل شویم لزوم پذیرفتن کنوانسیون برن یا همان معاهده مشهور به کپی رایت است. از طرفی دیگر بحث محتوا نیز از اهمیت بسیاری برخوردار است. به عنوان نمونه باید بررسی کنیم و ببینیم که  در حوزه آموزش با مؤسسات نشر بزرگی که در این رابطه مشغول فعالیت هستند توانایی رقابت داریم یا نه! از بحث کتاب‌های آموزشی که بگذریم یکسری از کتاب‌های حوزه عمومی باقی می‌ماند. در این حوزه باز تلاش‌های انجام شده و کتاب‌های در خور تأملی در عرصه کودک و نوجوان و ادبیات داستانی منتشر شده که آن هم فدای شرایط نقل و انتقال و مباحث مادی آن شده است.»
برخی از اهالی نشر همچون میرزا بابایی معتقدند که قبل از هر اقدامی در عرصه جهانی نشر باید تلاش شود تا موانع بین‌المللی موجود از میان برداشته شوند. موانعی که از جمله مهم‌ترین آنها می‌توان به همین بحث کپی رایت اشاره کرد.
مدیر عامل انجمن فرهنگی ناشران بین‌الملل ایرانیان تصریح می‌کند: «در کشوری زندگی می‌کنیم که حدود هشتاد میلیون نفر جمعیت دارد. شما به همین کشور خودمان نگاه کنید؛ ببینید در این بستر هشتاد میلیون نفری تیراژ متوسط کتاب چند نسخه است! میزان تیراژ کتاب در این شرایط حدود یک هزار و صد نسخه است. جالب این جاست که همین تعداد هم اغلب در کتابفروشی‌ها باقی می‌ماند. آن وقت ما چگونه انتظار داریم که مخاطب ایرانی خارج از کشور که در مقایسه با جمعیت خودمان تعداد چندان قابل توجهی ندارند از کتاب‌ و کتابخوانی استقبال کنند. بحث دیگری که در این بین مطرح می‌شود؛ نیاز سنجی مخاطبان است.
حتی اگر شما فرض را بر حل تمام مشکلات فعلی و مهیا بودن ساز و کار مناسب بگذارید باز هم یک جای کار می‌لنگد و آن همان مخاطب سنجی است. اینکه ما با سلیقه خودمان برای ایرانی‌های خارج از کشور کتاب بفرستیم نتیجه مثبتی برایمان به دنبال نخواهد داشت. از همین رو معتقدم که انجام چنین کاری یک شبه صورت نمی‌گیرد.»
همان گونه که قبل‌تر نیز اشاره شد با توجه به رشد روز افزون تکنولوژی‌های ارتباطی کار قدری راحت‌تر شده است. فروش نسخه‌های اینترنتی کتاب را می‌توان راهکاری در این زمینه دانست. البته ارائه این قبیل راهکارها را نباید به منزله از بین رفتن ضرورت ایجاد ساز و کار مناسب برای ارسال کتاب‌های چاپی به کشورهای دیگر دانست. اگر متولیان فرهنگی خواهان حفظ ادبیات و زبان و در شکل کلان‌تر آن فرهنگ ایرانی در میان هموطنان ساکن در کشورهای  دیگر هستند باید تلاش کنند تا داشته‌هایمان به دست فراموشی سپرده نشود. تلاشی که بخشی از آن می‌تواند از طریق تسهیل در شرایط ارسال تازه‌های نشر کشورمان به ایرانیان ساکن کشورهای دیگر باشد.

منبع: ایران