اشک نسخه های خطی در مرگ استاد احمد منزوی

1394/9/23 ۱۲:۰۸

امیرحسین دولتشاهی: می توان نام فهرست های گوناگون نسخه های خطی را «فهرستوار» خواند و گذشت و با خود گفت بندهٔ خدا احمد منزوی عمرش را برای یک مُشت کاغذ پاره تلف کرد. حالت دیگر، این است که می توانیم نسخه شناس نه، اما نمک شناس باشیم.

  امیرحسین دولتشاهی: می توان نام فهرست های گوناگون نسخه های خطی را «فهرستوار» خواند و گذشت و با خود گفت بندهٔ خدا احمد منزوی عمرش را برای یک مُشت کاغذ پاره تلف کرد. حالت دیگر، این است که می توانیم نسخه شناس نه، اما نمک شناس باشیم.

 بزرگی دیگر از قبیلهٔ مهجور ماندهٔ فرهنگ، جا پای پدر و برادر فرهیخته اش نهاد و دعوتِ آرامش بخشِ خداوندِ مهربانِ حافظِ فرهنگ را اجابت کرد. استاد ارجمند و نسخه شناس چیره دست احمد منزوی، جمعهٔ بیستم آذر به دیار باقی شتافت.

این که یک پیرمرد 90 ساله، به علت کهولت سن فوت کند، شاید برای گروهی پُرشمار از امروزیانِ جامعهٔ ایران اهمیت و جذابیت چندانی نداشته باشد؛ آن ها که در لابه لای خبرهای پایین و بالا شدن قیمت نفت، دلار و طلا؛ یا طلاق و ازدواج چندبارهٔ فلان زوج بازیگر؛ و یا اظهار نظرهای خودبزرگ بینانهٔ فلان خوانندهٔ غیرمجازِ مُجاز به هر کاری غرق شده اند، شاید حق دارند که اهمیتی ندهند به بودن و نبودن نسخهٔ خطی و نسخه شناس و احمد منزوی.

اما، فرهنگ و هنری که جوهرش عشق باشد، هیچ سدّی را یارای ایستادن در برابر آن نیست، حتی سدّ جهل و قدر ناشناسی. استاد روانشاد سید احمد ادیب پیشاوری (اعلی الله مقامه) چه زیبا گفته است در شأن مردانِ دانشیِ مهجور مانده در بین خلق که «هر آن کو (که او) ز دانش برد توشه یی / جهانی است بنشسته در گوشه یی»؛ و دانشی مردِ تازه درگذشته، استاد احمد منزوی، نیز به حق یکی از همین جهان های بنشسته در گوشه یی بود که گرچه به سنّتِ روزگار، قدرِ او و کار بزرگی که کرد، آن طور که شایسته بود، شناخته نشد، اما خدایِ بینا و مردمان نمک شناس، همواره ناظر و قدردان زحمتِ استاد بوده اند.

احمد منزوی، فرزند مرحوم استاد شیخ آقا بزرگ تهرانی (ره) عالم روحانی و کتاب شناس بزرگ شیعه است که دو کتابِ گران بهای «الذّریعه إلی تصانیف الشیعه» (در 26 مجلّد) و «طبقات اعلام الشیعه» (در 17 مجلّد) را در شناسایی منبع های علمی، دینی و ادبی شیعه پدید آورده است. دو تن از پسران آقابزرگ، بیش از همه راه پدر را در شناسایی گنجینهٔ نسخه های خطی در پیش گرفتند؛ استادان احمد و علینقی منزوی.

در حوصلهٔ این سیاهه نیست که بخواهد به شرح گوشه یی از خدمات ارزشمند احمد منزوی بپردازد، چراکه حتی معرفیِ درخورِ تنها یک جلد از «فهرست نسخه های خطی فارسی»ِ او نیز مقاله یی مفصّل می طلبد. اما می توان به این پرداخت که احمد منزوی با رنج و زحمتی که در راه تألیف فهرست های گوناگون نسخه های خطی کشید، چه خدمت بزرگی به گذشته ، حال و آیندهٔ زبان و ادب فارسی و نیز علوم دینی و انسانیِ این مملکت کرده است.

استاد منزوی چندین فهرست پدید آورده، که از آن جمله است: «فهرست مشترک نسخه های خطی فارسی پاکستان»، «فهرست نسخه های خطی فارسی»، «فهرستوارهٔ کتاب های فارسی»، فهرست مشترک نسخه های خطی فارسی علوم قرآنی در پاکستان»، و «فهرست مشترک نسخه های خطی فارسی علوم قرآنی در ایران».

می توان نام این کتاب ها را «فهرستوار» خواند و گذشت و با خود گفت که بندهٔ خدا احمد منزوی عمرش را برای یک مشت کاغذ پاره تلف کرد. حالت دیگر، این است که می توانیم نسخه شناس نباشیم، اما نمک شناس باشیم و اندکی بر نام و چگونگی پیدایش این فهرست ها درنگ کنیم و به این بیاندیشیم که چگونه می شود که مردی عمرِ با ارزش خود را وقف ثبت، شناسایی و فهرست کردن نسخه های خطی فارسی می کند.

بدین منظور، نخست باید نسخهٔ خطی را بشناسیم؛ سند تاریخی و ادبیی که گرچه از دید مادی، «عتیقه» یی است بسیار گران بها، اما از دید معنوی به واقع نمی توان قیمتی روی آن گذاشت، از بس که ارزشمند است برای فرهنگ و هویت یک ملت. برای درک اینکه این ارزشمندی تا چه حد است، باید تاریخ بیهقی را به یاد بیاوریم که از 30 مجلّدِ این کتاب ارزشمند دوران غزنویان، تنها حدود پنج مجلّد آن بر جای مانده است. این، یعنی اینکه «نسخه های خطیِ» 25 مجلّد از تاریخ بیهقی از بین رفته است؛ همچنانکه نسخهٔ خطی «کلیله و دمنهٔ منظوم» و «سندبادنامهٔ منظومِ» رودکی؛ و مثنوی های «وامق و عذرا»، «سرخ بت و خنگ بت» و «شادبهر و عین الحیاةِ» عنصری بلخی، در لابه لای گرد و غبار دوران ها گُم شده است.

در این میان، مردی چون احمد منزوی از 1356 تا 1369 در پاکستان عمر و جان می گذارد بر روی فهرست کردن نسخه های خطی فارسی؛ در شرایطی که اکنون به سبب هوای شرجی و مرطوب شبه قاره، بسیاری از نسخه های خطی فارسی که در قفسه های نمور کتابخانه های هند و پاکستان بایگانی شده، کارشان از پوسیدگی گذشته و به پودر شدن رسیده است و بیم آن می رود که اگر کسی بدان اثرهای ارزشمند دست بزند، همگی هباءً منثورا گشته، نیست شود.

افزون بر این، استاد منزوی کتاب نازنین «فهرست نسخه های خطی فارسی» را هم پدید آورده است؛ تا در ایران، که از دید دارا بودن نسخه های خطی، جزو سه کشور نخست دنیا است، محققان و دانشجویانِ علاقه مند به حوزهٔ تصحیح متن، بتوانند بر حسب موضوع، به جستجوی نسخهٔ مورد نظر خود بپردازند و در راه تصحیح متنی کهن، سرگردان تر از پیش نشوند و بدانند که از فلان کتاب، چه نسخه هایی با چه تاریخ کتابتی در کدام کتابخانه ها موجود است.

در کنار این، کتاب «فهرستوارهٔ کتاب های فارسی» نیز که یکی دیگر از تألیف های استاد احمد منزوی است، یاری گر بسیاری از اهل علم و ادب در شناسایی متن های فارسی، از کهن ترین دوران، تا پایان دورهٔ چاپ سنگی است. ویژگی مهم این اثر، تنظیم آن بر حسب موضوع است که آن را از فهرست هایی که پس از آن پدید آمده متمایز می کند. چرا که در تنظیم فهرست های تازه تر، همچون «فهرستگان» (فهرستگان نسخه های خطی ایران)، بی آنکه موضوع متن ها را در نظر بگیرند، مدخل ها را تنها براساس حروف الفبا تنظیم کرده اند؛ که این، کار را برای محققی که به دنبال یافتن نسخه یی ویژه در موضوعی خاص است، دشوار می کند.

دیگر ویژگی مهم فهرست هایی که استاد منزوی تألیف کرده، توضیح های خوب و کاربردیی است که برای هر مدخل نگاشته شده است؛ به گونه یی که مخاطب در رویارویی با هر عنوانِ کتاب در «فهرستوارهٔ کتاب های فارسی» و «فهرست نسخه های خطی فارسی»، به ایجاز می تواند آگاهی مفیدی دربارهٔ موضوع، مؤلف و سال پیدایش نسخهٔ مورد نظر خویش پیدا کند.

به هر روی آنچه گفته شد، یادکرد و بازشناسی ذرّه یی از ارزش والای خدمت دلسوزانهٔ مردی است بزرگوار و بی توقع، به نام احمد منزوی، که به حق میراث دار و یادگار بزرگانی چون پدر فرزانه اش، شیخ آقا بزرگ تهرانی؛ استاد روانشاد محمد تقی دانش پژوه و مرحوم استاد ایرج افشار بود. مردی که جسم نحیفش دیگر قدرت همراهی روح باعظمتش را نداشت؛ پس کالبدش ماند تا به آغوش مادر خاک باز گردد و روح، پرواز کرد تا در بهشت برین، مهمان نیکان و پاکان عالم شود. مردی که، نه تنها اهل علم، که تک تک نسخه های خطی نیز در فراقش اشک خواهند ریخت.

* مراسم تشییع پیکر استاد احمد منزوی قرار است، ساعت 8:30 دقیقهٔ روز سه شنبه، 24 آذر ماه، در مرکز دائرة المعارف بزرگ اسلامی، واقع در نیاوران، کاشانک، نرسیده به آجودانیه برگزار شود.

منبع: ایرنا