طباطبایی؛‌ فیلسوف آزاداندیش / دکتر غلامحسین دینانی

1394/8/24 ۰۹:۰۹

در سالگرد درگذشت مرحوم علامه طباطبایی، پای صحبت شاگرد دانشورش می‌نشینیم و گزیده‌ای از سخنانش را که پیشتر به صورت گفتگو چاپ شده، مرور می‌کنیم:

اشاره: در سالگرد درگذشت مرحوم علامه طباطبایی، پای صحبت شاگرد دانشورش می‌نشینیم و گزیده‌ای از سخنانش را که پیشتر به صورت گفتگو چاپ شده، مرور می‌کنیم:

علامه طباطبایى امروز در ایران شناخته شده است؛ ولى معتقدم آن‌ چنان که باید، هنوز شناخته شده نیست. اهل تفسیر او را با «المیزان» ‏مى‏ شناسند که یکى از بهترین و مهمترین تفاسیرى است که تاکنون بر قرآن کریم نوشته شده است؛ عده‏اى او را به‏عنوان عابد و زاهد و عارف مى‏ شناسند که‏ دستورات ذکرى به اشخاص داده است و خود نیز اهل ذکر و عرفان بود و استادانش عارف ‏بودند، مثل مرحوم قاضى‏ طباطبایى. کسانى که با علامه ‏آشنایى دارند، مقام عرفانى او را مى ‏دانند، هرچند که در زمینه عرفان، اثر روشن و شایعى ‏به ‏صورت مستقیم منتشر نکرد؛ ولى گفتار و کردارش همه عرفانى بود و همه دیده ‏اند. زهد وعرفان و ادبش بى ‏نظیر بود. او در برخورد با شاگردان و غیر شاگردان و مقوله ادب، نمونه بود.

مقام فلسفى او را نیز همه مى‏دانند. بسیارى از رجال کشور در فلسفه شاگردش بوده‏اند. بزرگان و فیلسوفان فعلى، در حوزه و جاهاى دیگر غالباً شاگردان او هستند. کتاب «بدایه‌ الحکمه» و «نهایه‌ الحکمه» ایشان در دسترس است و همه ‏مى‏ خوانند و مقام فلسفى ایشان را نشان مى ‏دهد و همچنین تعلیقاتى که بر «اسفار» ملاصدرا و «بحارالانوار» نوشته است. مرحوم علامه طباطبایى فیلسوف، مفسر و فقیه است. البته آثار فقهى ایشان چاپ‏ نشده ‏است. ایشان در علم فقه و اصول آثار فراوان دارد و در زمان خودش از هیچ فقیه و اصولى کمتر نبود. در ادبیات عرب نیز کم‏ نظیر بود. نوشتارشان نشان مى ‏دهد که ‏چقدر بر ادبیات عرب تسلط دارد و بیشتر به عربى مى‏ نوشت؛ ولى به فارسى هم مى ‏نوشت‏و شعرهایشان نشان مى‏ دهد که چقدر ذوق و احاطه به ‏فارسى داشت؛ شعرهاى ایشان بسیار خوب بود.

آن چیزى که گفته نشده و من کمتر شنیده ‏ام یا اصلاً نشنیده ‏ام و خودم ‏به‏ عنوان یک شاگرد که بسیار به ایشان نزدیک بودم، شاهدش بوده‏ ام، این است که علامه طباطبایى یکى از آزاداندیش‏ ترین مردانى است که من در طول عمرم تاکنون‏ دیده‏ ام و شاید بتوانم بگویم که: من تاکنون که در سن پیرى ‌ام، انسانى را به حریت فکرى علامه طباطبایى رؤیت ‏نکرده‏ ام، على‏الاطلاق! تاکنون با انسانى ملاقات نکرده‏ام که در حریّت فکرى آزاد اندیش‏ تر از علامه طباطبایى باشد. من‏کسى را به رتبه ایشان در آزادفکرى ندیده ‏ام.

آن مرد بزرگ همواره در حال اندیشیدن بود: در شب و روز، در سفر و حضر، در راه رفتن و نشستن، در خواب و بیدارى؛ همیشه مى ‏اندیشید؛ آن هم به مسائلى که روزمره نبود و من می ‌دیدم چه در میان طلاب و چه در جلساتى که با هانرى ‏کربن داشت و بسیارى از اساتید دانشگاه‏ در آن حضور داشتند، مسئله ‏اى مطرح نمى ‏شد، مگر اینکه احساس مى‏ کردم ایشان قبلاً درباره ‌اش فکر کرده است و برایش تازه نیست. هر اندازه هم که آن سؤال یا مسئله مخالف نظریاتش بود، روى ترش نمى‏کرد و براى فکرکردن و پاسخ گفتن آماده بود و حاضر بود که درباره هر مسئله ‏اى از نو بیندیشد. هم قبلاً اندیشیده بود و هم آمادگى براى اندیشه درباره ‏آن مسئله را داشت. هرگز نمى ‏گفت که این مسئله‏ خلاف مذاق و رشته من است، یا کفر است! هیچ سؤالى‏نبود که از علامه طباطبایى بپرسم ‏و حتى کفرآلود باشد‌، و ایشان با روى باز و لبخند با آن روبرو نشود و پاسخ ندهد.

درس خارج فلسفه

به ‏درس اسفار آقاى طباطبایى عده زیادى مى ‏آمدند، من هم رفتم. درس عمومى بود. این رفتن همان و مجذوب شدن همان. بعد متوجه شدم که یک جلسه خصوصى شبانه ‏دارند و فلسفه درس مى‏ دهند. مى ‏توان گفت که آن درس، درس خارج فلسفه بود. آن هم نه ‏در مدرسه، در منزل ها و مخفیانه! اعضاى جلسه بیش از هفت هشت نفر از اصحاب خاص ایشان نبودند و شبهاى پنج ‏شنبه و جمعه در منزل یکى از دوستان برگزار مى‏شد.

در این جلسه امهات مسائل فلسفه مطرح مى‏شد و همه کس به آن‏ راه نداشت، مگر کسى که خود آقاى طباطبایى اجازه بدهد. با ورود به این جلسه، دومرتبه شوقى دیگر در من ایجاد شد که عجیب و غریب ‏بود و دیدم که گمشده من در آن جلسه است و دیگر اساساً کارى با جهان نداشتم. براى من آنچه‏ بود، آنجا بود و آن جلسه و فکر مى‏کردم این جلسه همه چیز من است و دیگر مردن و زنده‏ ماندن و پول داشتن و نداشتن برایم مهم نبود. در آن برهه، همه چیز من آن جلسه و شخصیت علامه طباطبایى بود و ایشان هم هر چیز تازه و بدیعى داشت، در طبق اخلاص مى‏ گذاشت. ما هم هر چه از ذهنمان مى‏ گذشت، با او در میان‏ مى ‏گذاشتیم. بیشتر دغدغه‏ هاى فکرى و مسائل اعتقادى و فلسفى مطرح مى‏ کردم و او با سماحت و بزرگوارى تمام گوش مى‏داد، مى ‏اندیشید و جواب مى ‏داد. ممکن بود در مواردى از پاسخشان قانع نشوم؛ ولى او با بردبارى ‏و سماحت بى ‏نظیر گوش مى‏داد و جواب مى‏داد. من به عمرم مردى به این‏ عاطفه ندیده‏ام. او فیلسوفی کامل و متفکری تمام‌ عیار بود؛ در عین حال، عاطفى ‏ترین انسان روزگار نیز بود.

گفتگو با هانرى کربن

در جلسات تهران که هانرى کربن هم حضور داشت، شرکت مى ‏کردم. کربن هر سال ۶ یا ۴ ماه از فرانسه به ایران مى‏آمد و این جلسات تشکیل مى‏شد و آقاى طباطبایى از قم به تهران مى‏ آمد و بنده همراهشان مى ‏آمدم. از قم با اتوبوس به شمس ‏العماره مى‏آمدیم و این معمولاً در هواى ‏گرم تابستان بود. بعد هم تاکسى مى ‏گرفتیم و به منزل آقاى ذوالمجد طباطبایى مى ‏آمدیم. او مردى متمکن بود و خانه ‏اش در واقع آکادمى فلسفه بود و این جلسات در آن تشکیل‏ مى‏شد. در این جلسه کربن و بعضى از اساتید دانشگاه شرکت‏ مى ‏کردند. این جلسه از غنایم روزگار بود. چیزها آموختم و سودها بردم. علامه طباطبایى را قبلاً کشف ‏کرده بودم؛ ولى کربن را در این جلسه کشف کردم که او نیز علامه بود. سالکى بود که ‏از غرب به شرق آمده بود. در غرب بى‏نظیر بود. حرارت فراوانی داشت و تشنگى‏اش براى درک معارف اسلامى و حقایق ‏معنوى لایتناها بود.

کربن یکى از بزرگترین فیلسوفان غرب در عصر ما بود. همه فیلسوفان عصر را دیده و درک ‏کرده بود، نه اینکه مثل ویتگنشتاین یا هایدگر تئورى خاصى بیان کرده باشد. شاید هیچ ‏فیلسوفى به اندازه کربن استاد ندیده بود. او از هایدگر گرفته تا امیل بریه و ژیلسون و ماسینیون ‏و… را دیده بود. با مکتب ‏هاى فلسفى غرب فوق‏العاده آشنایى داشت و متبحر بود. کربن سخت شیفته معنویات و روحانیت بود و معنویت را جستجو مى‏ کرد و بر این باور بود که جهان در حال تهى شدن از معنویت است و باید آن را از نو احیا و پیدا کنیم. کربن از طریق ماسینیون با سهروردى آشنا شد و همه معارف را در آثار سهروردى و سپس ملاصدرا یافته بود و مجذوب این دو فیلسوف‏ بود. او آثار متعددى پدید آورده که شگفت‏انگیز است.

آقاى طباطبایى مرحوم کربن را دوست داشت و کربن نیز آقاى‏ طباطبایى را عاشقانه دوست داشت. من در جلسات مى‏ دیدم که چقدر همدیگر را دوست دارند و به هم ارادت و علاقه دارند. یادم مى ‏آید که کربن یک شب آقاى‏ طباطبایى را به منزلش دعوت کرد. این یک دعوت خصوصى بود و شخص دیگری در آن ‏حضور نداشت. مرحوم علامه به منزل کربن رفت. کربن فرزند نداشت و خانمش هم اهل عرفان و حکمت بود و همراه با او روى آثار عرفانى کار مى‏کرد. کربن معمولاً شبها کار مى‏ کرد و تا صبح بیدار مى‏ ماند. خانمش نیز او را همراهى مى ‏کرد. در میهمانى آن شب، نمى‏دانم چه گذشت؛ ولى تا سالیان بعد، آقاى طباطبایى ‏چندین بار از آن گفت، همچنین بارها از بزرگوارى خانم‌ کربن و فرهیختگى او سخن به میان ‏آورد.

حکمت شرقی

کربن حکمت شرق، و حکمت ایرانى شیعى را طلب مى‏کرد و مظهر کاملش را در وجود آقاى طباطبایى مى ‏دید. در کتاب، حکمت را مى‏خواند؛ ولى تجسمش را در چهره آقاى طباطبایى مى‏ دید. آقاى طباطبایى در کربن همین معنویت و احاطه به جهان و اطلاعات فراوان و تفکر جهانى را مى ‏دید. ایشان مى‏ خواست بداند در دنیا چه مى‏گذرد و تازه ‏ترین بحثهاى ‏فکرى جهان چیست و به چه سمت و سویى مى ‏رود و ما در کجاى جهان ایستاده ‏ایم؟ کربن تحت تأثیر اندیشه‏ هاى علامه طباطبایى قرار گرفت و علامه هم از اندیشه‏هاى کربن خیلى بهره برد و نتیجه آشنایى و سود بردن علامه‏ از آشنایى با مکاتب فلسفى غرب بود و توانست در مسائل فلسفى و برخى‏ موضع ‏گیرى‏هاى علمى، از آنها بهره ببرد و تیر به تاریکى‏ نینداخت. مى ‏دانست چه بگوید. کربن هم فراوان استفاده مى‏کرد. آنچه در کتابها خوانده بود، در اینجا تطبیق مى‏ کرد و تصحیح مى‏شد و از حرفهاى علامه تجسم آنها را مى‏یافت و هر دو واقعاً استفاده‏هاى فراوان مى‏کردند و این به نفع عالم تشیع بود. خدمات علامه طباطبایى به عالم ‏تشیع نیاز به گفتن ندارد؛ اما من ‏معتقدم هیچ غربى در طول تاریخ به اندازه کربن به عالم تشیع خدمت نکرده است.

کربن یک فیلسوف معنوى از تبار حکماى اشراقى است. او فیلسوف معنوى ‏است که در مغرب زمین تقریباً نوبر است. و انتهاى اندیشه او رسیدن به معنویت تشیع است. در آنجا مستغرق مى‏شود. معنویت ‏تشیع، عرفان و ولایت است و ولایت کلیّه. او از سرگشتگى غرب فراوان سخن مى‏گفت و دنیا را در سراشیب انحطاط مادى و خالى شدن از معنویت مى ‏دید و نگران بود و از این رو، تا آنجا که مى‏ توانست، مى‏کوشید نورى از معنویت را به‏ جهان بتاباند.

منبع: روزنامه اطلاعات