دشواری‌های انسانیت در جامعه تقلیل‌یافته / سعید معیدفر جامعه‌شناس

1394/6/29 ۱۱:۱۴

مفهوم انسانیت؛ گمشده بشر امروزی است. انسانیت از مجموع اخلاقیات شکل می‌گیرد. اخلاقیات خود به دو دسته تقسیم می‌شوند؛ برخی از اخلاقیات جنبه شخصی و خصوصی دارند به این معنا که هر فرد می‌تواند هنجارهای شخصی خود را داشته باشد و خود را ملزم به رعایت آنها کند. البته هر فردی می‌تواند هنجارهایی را نیز در راستای جامعه رعایت کند. برخی از اخلاقیات اما جنبه کاملا اجتماعی دارند. زمانی که وارد مقوله هنجارهای اجتماعی می‌شویم بحثی که پیش می‌آید این است که افراد باید در یک ارتباط با دیگران قرار بگیرند و نهایتا در چنین ارتباطی بتوانند یک تعهد متقابل به افرادی که در جامعه با آنها زندگی می‌کنند، بدهند.

 مفهوم انسانیت؛ گمشده بشر امروزی است. انسانیت  از مجموع اخلاقیات شکل می‌گیرد. اخلاقیات خود به دو دسته تقسیم می‌شوند؛ برخی از اخلاقیات جنبه شخصی و خصوصی دارند به این معنا که  هر فرد می‌تواند هنجارهای شخصی خود را داشته باشد و خود را ملزم به رعایت آنها  کند. البته هر فردی می‌تواند هنجارهایی را نیز در راستای جامعه رعایت کند. برخی از اخلاقیات اما جنبه کاملا اجتماعی دارند. زمانی که وارد مقوله هنجارهای اجتماعی می‌شویم بحثی که پیش می‌آید این است که افراد باید در یک ارتباط با دیگران قرار بگیرند و نهایتا در چنین ارتباطی بتوانند یک تعهد متقابل به افرادی که در جامعه با آنها زندگی می‌کنند، بدهند. به‌عنوان مثال زمانی که ما یک زندگی زناشویی را  تشکیل می‌دهیم، یک خانواده شکل می‌گیرد و در این خانواده افراد نسبت به یکدیگر تعهدات متقابلی پیدا می‌کنند. یعنی هر دو طرف نسبت به هم وظایفی دارند که با انجام آن وظایف این تعهد متقابل منجر می‌شود که این دو نفر زندگی درست و اصولی‌ای را طی کنند. این نمونه را می‌توان به عرصه‌های دیگر نیز تعمیم داد. درواقع نکته اساسی که باعث تحکیم اخلاقیات و به عبارتی رعایت آن از جانب افراد می‌شود، آن تعهد اجتماعی است که افراد نسبت به یکدیگر پیدا می‌کنند. البته تعهد اجتماعی هم  می‌تواند به دو صورت مدنظر باشد؛ یکی از  طریق  قراردادها، هنجارها، قوانین، عرف وچیزهایی که جنبه رسمی‌تری دارند و سازمان‌ها و نهادهایی وظیفه کنترل آنها را دارند. به‌عنوان نمونه در رانندگی قوانینی وجود دارند که رانندگان ملزم به رعایت آنها هستند و عدم رعایت آنها جریمه را برای آنها در پی دارد یا اگر فردی قوانین معاملات را رعایت نکند از طریق قوه قضائیه تحت پیگرد قرار می‌گیرد. هنجارهایی نیز وجود دارند که بین فردی هستند که در آن نوعدوستی، احترام به دیگری و تعامل انسانی بین افراد مطرح است. در این مقوله  گفته می‌شود اگر در جامعه‌ای که انسان‌ها  در آن زندگی می‌کنند، جامعه‌ای فعال با تعامل اجتماعی پرمایه باشد، ما می‌بینیم که روابط بین افراد چهره به چهره است و در زندگی جمعی به طرق مختلف با هم در ارتباط هستند. این شرایط باعث می‌شود که این افراد نسبت به نوعدوستی و احترام به دیگران مقید باشند. به‌عنوان مثال وقتی افراد با فردی ارتباط نزدیک پیدا می‌کنند یا با همسایه یا همکاری  ارتباط چهره‌به‌چهره پیدا می‌کنند، حرمت‌هایی به‌وجود می‌آید و افراد برای این‌که از طرف فرد مقابل‌شان طرد نشوند، این حرمت‌ها را رعایت می‌کنند. درواقع حس انسانی آنهاست که آنها را وامی‌دارد افراد مقیدی باشند و هنجارهای زندگی اجتماعی را  رعایت کنند. در جوامعی که روابط افراد گسیخته است و افراد با هم بیگانه‌اند و هیچ شناخت متقابلی را نمی‌توان در میان افراد دید، اخلاقیات و هنجارهای  اجتماعی و انسانی رنگ می‌بازند و افراد احساس ضرورتی برای رعایت آنها نمی‌کنند، بنابراین به لحاظ جامعه‌شناختی می‌توان اینگونه بیان کرد که زمانی که هنجارها از قوت و استحکام برخوردار هستند و اخلاقیات اجتماعی در میان افراد اهمیت دارند و به آنها عمل می‌شود، افراد درگیر تعاملات اجتماعی پرمایه‌تری هستند.

در گذشته انسان‌ها از اجتماع دور نمی‌شدند. درواقع از یک اجتماع به اجتماع دیگر می‌رفتند و در همه این اجتماعات نقش و جایگاه داشتند به همین دلیل سعی می‌کردند اخلاقیات اجتماعاتی که در آنها قرار دارند را رعایت کنند اما متاسفانه ما امروزه در جامعه‌ای زندگی می‌کنیم که به غیر از خانواده و  بیرون از آن هیچ جامعه‌ای وجود ندارد! کشور وجود دارد؛ مکان‌هایی وجود دارند به نام تهران، تبریز، اصفهان و... که آدم‌هایی در آنها زندگی می‌کنند ...

ولی درواقع میان این افراد ارتباط اجتماعی درستی وجود ندارد و سازمان‌ها و نهادهایی که این افراد را به هم پیوند بدهند را نمی‌بینیم. در این شرایط تعاملات اجتماعی کم‌مایه می‌شوند و اساسا  از بین می‌روند. زمانی که چنین شرایطی به وجود می‌آید ما گسیختگی اجتماعی را شاهدیم و این گسیختگی اجتماعی سبب می‌شود که دیگر، افراد حضور  زندگی اجتماعی را احساس نکنند و زمانی که چنین اتفاقی می‌افتد خودبه‌خود ضرورتی وجود ندارد که این افراد بخواهند به رعایت قواعد آن جامعه تن بدهند. البته استثنائاتی هم وجود دارد.

شاید دلیل رفتارهای مثبت و انسانی و اجتماعی در برخی جوامع توسعه‌یافته جامعه  این باشد که افراد احساس می‌کنند از طریق سازمان‌ها، نهادها، خیریه‌ها و احزاب مختلف با جامعه پیوند خورده‌اند، بنابراین نیاز نیست در این جوامع مدام به افراد تذکر داده شود که اگر دروغ بگویید عذابی را به جان خریده‌اید یا اگر ظلم یا غیبت کنید چه عقوبتی خواهد داشت!

ساختار این جوامع به‌گونه‌ای است که نیاز نیست موارد و اعمال درست به افراد توصیه شود، بلکه آنها به‌طور خودجوش به یکدیگر وفادار هستند چون اساسا در یک هم‌پیوندی نزدیک با یکدیگر زندگی می‌کنند. در جامعه ما که ظاهرا اخلاقیات ناشایست نکوهش می‌شود اما نهایتا به دلیل فقدان جامعه‌پذیری افراد و از آن‌جا که اجتماعات متعددی که افراد را با یکدیگر پیوند بزنند نداریم، افراد خود را ملزم به رعایت آن اخلاقیات نمی‌دانند. می‌دانیم که انسان‌ها را نمی‌شود تنها با تنبیه و تشویق به کاری وادار کرد. درواقع گاهی‌ اوقات باید افراد در تعامل با یکدیگر نسبت به هم متعهد شوند. در گذشته  افراد خود را ملزم به  رعایت حق نمک و داشتن حرمت سلام و علیک با دیگران می‌دانستند اما متاسفانه این مسائل امروزه با  بی‌مهری روبه‌رو شده‌اند. علت این امر این است که نهادهای اجتماعی آسیب دیده‌اند و ما، جامعه به آن مفهوم اصولی که باید داشته باشیم را نداریم. منتقدینی معتقدند ما نمی‌توانیم از اصطلاح جامعه ایرانی استفاده کنیم، بلکه حداکثر می‌توان از کشور و دولت ایران نام برد. دلیل این نقد این است که افراد به هیچ‌عنوان خود را مکلف به رعایت قواعد اجتماعی  نمی‌دانند، چون قواعد موجود اساسا  برای یک جامعه نیستند، بلکه قواعدی هستند برای یک کشور و اگر حضور پلیس نباشد، مردم ناگزیری موجود در رعایت قوانین را هم نخواهند داشت. این یعنی سست‌شدن و زوال نهادهای اجتماعی و فروکاستن جامعه به نهاد خانواده! و نیز فروکاستن جامعه به یک کشور و مرزهای آن. زمانی که ما از شهر تهران صحبت می‌کنیم، تنها از افرادی سخن به میان می‌آید که بی‌هیچ پیوندی تنها در کنار هم زندگی می‌کنند. لذا با این توضیح سخن گفتن از مفهومی مثل انسانیت و پیوند آن با بهبود زندگی اجتماعی کمی دشوار خواهد بود.    

روزنامه شهروند