دلاک نیکوکار، غریق رود یا سازنده پل

1394/4/1 ۱۰:۴۷

هنگامی که آواز قو از رودخانه هیرمند شنیده می‌شود... مردم چگونه از سیلاب‌های تاریخی قم رستند قم از قدیمی‌ترین منطقه‌های زیست انسانی در ایران به‌شمار می‌آید که در اثر تغییر مسیر قمرود به سمت غرب متمایل شده است. تغییر مسیر این رود در اثر طغیان‌هایی بوده که در طول زمان رخ داده است. طغیان رودهای دیگر قم نیز چندباره در دوره‌های گوناگون تاریخی روایت شده است. کتاب‌ها و منابع گوناگون تاریخی افزون بر این‌که به حوادثی اینچنین اشاره کرده‌ و تبعات مخرب و دردناک این حادثه را مورد توجه قرار داده، به شیوه‌های جلوگیری از خرابی طغیان‌ها نیز اشاره کرده‌اند.

هنگامی که آواز قو از رودخانه هیرمند شنیده می‌شود... مردم چگونه از سیلاب‌های تاریخی قم رستند
قم از قدیمی‌ترین منطقه‌های زیست انسانی در ایران به‌شمار می‌آید که در اثر تغییر مسیر قمرود به سمت غرب متمایل شده است. تغییر مسیر این رود در اثر طغیان‌هایی بوده که در طول زمان رخ داده است. طغیان رودهای دیگر قم نیز چندباره در دوره‌های گوناگون تاریخی روایت شده است. کتاب‌ها و منابع گوناگون تاریخی افزون بر این‌که به حوادثی اینچنین اشاره کرده‌ و تبعات مخرب و دردناک این حادثه را مورد توجه قرار داده، به شیوه‌های جلوگیری از خرابی طغیان‌ها نیز اشاره کرده‌اند. به‌طور مثال در کتاب «قم‌نامه» اثر مدرسی طباطبایی آمده است: «رودخانه صفی‌آباد در شرق قم در قدیم مجرای رود قم بوده و بعد از قرن چهارم هجری برای جلوگیری از خرابی‌هایی که در اثر طغیان آن در فصل بهار ایجاد می‌شد، طریق استفاده آن را به‌گونه‌ای تغییر دادند تا در زمان جاری شدن سیل قسمتی از آب در بستر رود به‌راه می‌افتاد و طغیانی اتفاق نمی‌افتاد. گرچه درباره چگونگی تغییر استفاده از آب این رود سخنی به میان نیامده است اما بی‌تردید مردم در این تغییر، به طریق همدلانه یکدیگر را یاری کرده‌اند تا کمترین صدمات پس از جاری ‌شدن سیل متوجه ایشان شود».

دست یاری‌گر خدا در سیل ١٠٤٥ هجری
بنابر آنچه از منابع تاریخی دوران صفوی برمی‌آید، طغیان رود یکی از پدیده‌هایی است که زندگی مردم قم را تحت‌تأثیر قرار داده، افزون بر در خطر انداختن خانه و اموال آنان، جان‌شان را ستانده و قحطی را نیز موجب شده است. براساس کتاب «تاریخ ایران در زمان شاه صفی و شاه عباس دوم» نوشته محمدیوسف واله قزوینی، قمرود که از کوهستان گلپایگان سرچشمه می‌گیرد و با گذر از نمکزار قم، به کنار حرم حضرت معصومه(س) می‌رسد، عمدتا بی‌آب بوده است، تا این‌که در ‌سال ١٠٤٥ هجری بر اثر بارش‌های بهاری به یکباره چنان طغیانی می‌کند که شهر را از چهار سو محصور می‌کند. سیل یادشده زندگی مردم شهر را نابود کرد و عده‌ای را نیز به کام مرگ کشاند. کسانی که توانی داشتند، خود را به آستانه حضرت معصومه(س) رساندند تا در پناه باشند. نبود آب و غذا در آنجا اما گرسنگی شدید پدید آورد و مردم از زنده‌ماندن دست شسته بودند «القصه، در موج خیز آن حادثه کسی نبود که دست امید به آب آن سیل از حیات خود نشسته باشد. عاقبت به کشتیبانی عنایت بی‌غایت ربانی بعد از آن‌که سیل بی‌زینهار یک روز از صباح تا رواح اثر از آبادانی در آن دیار نگذاشت، طغیان آن بلای ناگهانی و قضای آسمان دست از گریبان جان مسلمانان برداشت و بعد از آن بر سر تشخیص جا و مکان منازل ویران بازار دعاوی در میان مردمان گرم گردیده بعد از تمیز و تشخیص، رخت اهتمام به ساحت منازل ویران خود کشیدند». بدین‌سان قم از این‌ سال به بعد با پشت سرگذاشتن این حادثه سخت، به زندگی بازگشت؛ با این وصف که تا سال‌ها رنگ و روی گذشته خود را نداشت و از بار سنگین خرابی‌های سیل سرشار بود.
وقتی نیکوکاران پل می‌سازند
«اردو کنار رودخانه پل دلاک افتاده است؛ من رفتم لب رودخانه دم چادر محمدرحیم خان، آب زیادی داشت، رودخانه گل‌آلود می‌آمد. هوا امروز ابری و قدری سرد بود وارد سراپرده شدم، باد شدیدی آمد... بعد باران آمد، بعد هوا صاف و خوب و ملایم شد». اینها خطوطی است که ناصرالدین‌شاه قاجار در یکی از سفرهایش به قم می‌نویسد. او از پل دلاک و تغییر هوای آن منطقه سخن گفته است؛ پلی که بنایش داستانی را از دل تاریخ به همراه دارد. گفته شده است سیلاب‌های چندباره رود قره‌سو در مسیر قم به تهران باعث شده بود در این مسیر کاروان‌رو، در دوران صفوی پلی ساخته شود. مسیر این رودخانه امروزه به سمت جنوب منحرف شده و پل یادشده که به پل دلاک معروف است، پس از غرق‌شدن دلاکی که قصد عبور از رودخانه را داشته، به کوشش نیکوکارانی ساخته شده است. وجه تسمیه این پل نیز به همین حادثه بازمی‌گردد. ماجرای ساخت پل دلاک در سفرنامه بروگش مستشرق آلمانی در دوره ناصرالدین‌شاه قاجار به همین صورت آمده است. او این موضوع را از زبان چاپارخانه‌دار این محل شنیده است. لرد کرزن از رجال انگلیسی نیز درباره این پل می‌نویسد که قسمتی از جاده قدیم کاروان‌رو قم به تهران، به وسیله پل دلاک طی می‌شود «و آن پلی سنگی است که از قرار معلوم دلاک سرشناسی ساخته یا تعمیر کرده است. می‌گویند شاید این دلاک در دستگاه شاه‌عباس خدمت می‌نموده است». با این وجود برخی دیگر بر این گمان‌اند که این پل پیش از دوره زندیه تخریب و در این دوران توسط امیر محمدحسین خان ساخته شده است. زمانی که او برای قم بارو و خندق بنا کرد، پل دلاک را نیز ساخت. پل دلاک البته در دوران قاجار بارها به وسیله طغیان آب رود، تخریب و تعمیر شد.