اثرگذار بر فرهنگ مردم ایران / منصوره اتحادیه

1394/3/26 ۱۴:۵۰

«تاریخ جامع ایران» که مرکز دایره‌المعارف بزرگ اسلامی، آن را مدون کرده است، مجموعه‌ای است که علاوه بر تاریخ سیاسی، تاریخ اجتماعی، اقتصادی و فرهنگی را هم دربر می‌گیرد. ابتدا باید بدانیم تاریخ سیاسی بسیار مهم است و نمی‌توانیم آن را کنار نهیم. چند دهه پیش بود که عده‌ای معتقد بودند باید از تاریخ سیاسی و شرح زندگی سلاطین و نبردها عبور کرد، اما متوجه شدند این‌گونه نمی‌شود؛ زیرا سیاست جزئی از چارچوب تاریخ است؛ زیرا وقایع رخ‌داده در تاریخ تا حدی در دست حاکمان و پادشاهان بوده است و نادیده‌گرفتن‌شان معقول نیست، اما در این مجموعه این دو، تاریخ اجتماعی و سیاسی، باهم آمده است که البته کار بسیار مشکل و بی‌نظیری است.

«تاریخ جامع ایران» که مرکز دایره‌المعارف بزرگ اسلامی، آن را مدون کرده است، مجموعه‌ای است که علاوه بر تاریخ سیاسی، تاریخ اجتماعی، اقتصادی و فرهنگی را هم دربر می‌گیرد. ابتدا باید بدانیم تاریخ سیاسی بسیار مهم است و نمی‌توانیم آن را کنار نهیم. چند دهه پیش بود که عده‌ای معتقد بودند باید از تاریخ سیاسی و شرح زندگی سلاطین و نبردها عبور کرد، اما متوجه شدند این‌گونه نمی‌شود؛ زیرا سیاست جزئی از چارچوب تاریخ است؛ زیرا وقایع رخ‌داده در تاریخ تا حدی در دست حاکمان و پادشاهان بوده است و نادیده‌گرفتن‌شان معقول نیست، اما در این مجموعه این دو، تاریخ اجتماعی و سیاسی، باهم آمده است که البته کار بسیار مشکل و بی‌نظیری است. این را نباید از یاد برد که تاریخ جامعه و فرهنگ و سیاست به هم وصل هستند، اما متأسفانه تاریخ اقتصادی و تاریخ فرهنگی در ایران خیلی ضعیف است؛ ایران کشوری پهناور با آداب و رسوم، اقوام و مذاهب و نژادهای گوناگون، حیف است در تاریخ‌نگاری‌اش، چنین نقاط ضعفی وجود داشته باشد. البته طی نیم‌قرن اخیر، تاریخ‌نگاری بسیار متحول شده و سطوح مطالعاتی دیگری به آن اضافه شده است، اما همچنان ما جای «مردم» را در تاریخ‌مان پیدا نمی‌کنیم. اخیرا به عکسی برخوردم که یک ایرانی تقریبا برهنه را بر پشت الاغ و با بارِ چند بشکه نفت، نشان می‌داد که اسفبار است. این است که شما می‌بینید، صحبت از حریت و مساوات در ایرانِ به ظاهر قرون وسطایی، در حد و اندازه شوخی است، اما او هم جزئی از تاریخ است که باید نوشته و به آن توجه شود. اما تاریخ، علم پیچیده و پویایی است با جوانب بسیار؛ با وجود آنکه چون درباره گذشته است و علی‌الاصول قابل لمس نیست، ولی بسیار به‌روز است. هیچ‌گاه نمی‌توان ادعا کرد فلان کتاب تاریخ، کامل‌ترین است که شاید در زمان خود، جامع‌ترین باشد، اما نه برای همیشه. جز آنکه منابع و اسناد تازه‌ای یافت می‌شود که ممکن است ادعاهای پیشین را تأیید یا تکذیب کند، برای مورخان هم، در گذر زمان، پرسش‌های تازه‌ای مطرح می‌شود. البته چنین آثاری، اصلا نقش مرجع را ایفا می‌کنند که بحثی در آنها شکل نمی‌گیرد و تنها اطلاعات می‌دهند که البته این، بسیار مفید و مؤثر است، ولی تاریخ‌نگاری به آن معنا که پرسشی مطرح کند و بحثی راه بیندازد و نتیجه‌ای بگیرد، نیست، اما قطعا مجموعه‌هایی چون همین «تاریخ جامع ایران»، بسیار به کار مورخ می‌آید؛ آن‌گاه که می‌خواهد به‌ طور مثال، از زندگی و زمانه سیدحسن تقی‌زاده اطلاع حاصل کند. یکی دیگر از نقاط قابل توجه در «تاریخ جامع ایران»، این است که بهترین مورخان و محققانِ هر دوره و عرصه تاریخی، مداخلی نوشته‌اند که اگرچه ممکن است برخی مطالب، به قوت برخی دیگر نباشند، اما همین مسئله که از شرق‌شناسان و ایران‌شناسان خارجی هم مقاله گرفته شده بسیار مهم است؛ چراکه آنان به اسنادی دسترسی دارند که ما نداریم یا به دانش‌هایی وقوف دارند که ما هنوز به آن مرحله نرسیده‌ایم. خیلی از شرق‌شناسان، ایران و مردمش را تحقیر کردند، اما بعضا اطلاعات خوبی را هم دادند که باید منصف بود و تعصب نداشت. «تاریخ جامع ایران» باید تبلیغ شود و درباره‌اش اطلاع‌رسانی صورت گیرد تا شناخته شود، اما فراموش نکنیم این‌گونه کتاب‌ها، مختص کتابخانه‌ها- چه شخصی و چه عمومی- هستند و هیچ‌گاه نمی‌توانند در بالارفتن آمار مطالعه اثرگذار باشند، اما می‌توانند در بلندمدت، بر فرهنگ مردم تأثیر بسزایی بگذارند.

روزنامه شرق