آرزوی برآورده‌شده «منصوره اتحادیه»

1394/2/15 ۰۸:۵۹

نکوداشت «منصوره اتحادیه»، تقدیر از یک فرد خاص نیست؛ تقدیر از تلاش تاریخ‌نگارانی است که سعی کرده‌اند، تاریخ کشورشان را خود به رشته تحریر درآورند و منصوره اتحادیه که در دویستمین شب بخارا، مورد تقدیر قرار گرفت، علاوه بر این ویژگی، یکی از زنان تأثیرگذار این عرصه است. دکتر منصوره اتحادیه (نظام‌مافی) در حوزه تاریخ‌نگاری دو ویژگی منحصربه‌فرد دارد؛ نخست فاصله‌گرفتن از روایت‌های غالبا سیاسی تاریخ‌نگاران غربی است و دوم، ورود جدی نگاه زنانه به حوزه مردانه نگارش تاریخ. این دو ویژگی را سخنرانان شب بخارا یک‌به‌یک ستودند.

 «شب های بخارا» به ایستگاه تاریخ‌نگاری رسید

سعید برآبادی : نکوداشت «منصوره اتحادیه»، تقدیر از یک فرد خاص نیست؛ تقدیر از تلاش تاریخ‌نگارانی است که سعی کرده‌اند، تاریخ کشورشان را خود به رشته تحریر درآورند و منصوره اتحادیه که در دویستمین شب بخارا، مورد تقدیر قرار گرفت، علاوه بر این ویژگی، یکی از زنان تأثیرگذار این عرصه است. دکتر منصوره اتحادیه (نظام‌مافی) در حوزه تاریخ‌نگاری دو ویژگی منحصربه‌فرد دارد؛ نخست فاصله‌گرفتن از روایت‌های غالبا سیاسی تاریخ‌نگاران غربی است و دوم، ورود جدی نگاه زنانه به حوزه مردانه نگارش تاریخ. این دو ویژگی را سخنرانان شب بخارا یک‌به‌یک ستودند.
«زنانی که به زیر مقنعه کلاهداری کرده‌اند»، یکی از مهم‌ترین کتاب‌هایی است که مسیر فعالیت‌های منصوره اتحادیه را نشان می‌دهد و این موضوع، محور سخنان اولین سخنران این مراسم بود. ژاله آموزگار، استاد گروه زبان‌های باستانی و ادبیات فارسی دانشکده ادبیات دانشگاه تهران در ابتدا به تشابه و تفاوت‌های فعالیت‌های خود و اتحادیه نقبی زد و گفت: «اگرچه فعالیت‌های بنده بیشتر در حوزه زندگی زنان در دوره هخامنشی بوده و خانم اتحادیه به‌دنبال کشف وضعیت زنان در دوره قاجار بوده‌اند اما کار ما بدون درنظرگرفتن این فاصله‌های زمانی، از یک قماش بوده، به طوری که هردو سعی کرده‌ایم در فضایی صمیمانه روایتگر تاریخ خود باشیم.» آموزگار، اتحادیه را در مقابله با مشکلاتی که سد راهش بودند، زنی قوی توصیف کرد که هیچ‌وقت اجازه نداده از هدفش که پژوهشگری است دور شود و امروز هم همچنان یک پژوهشگر است که «زیر مقنعه کلاهداری می‌کند».
در مقام یک تاریخ نگار منحصر به فرد
صادق زیباکلام، استاد دانشگاه تهران که نمی‌توانست خوشحالی‌اش را از حاضرشدن در این مراسم پنهان کند، در کنار ذکر خاطره‌ای از اتحادیه، او را تاریخ‌نگاری نامید که از طاعون مارکسیسم‌زدگی دور مانده و گفت: «در مرور آثاری که این بانوی مورخ به نگارش درآورده است، به‌روشنی می‌بینیم که او یکی از تنها تاریخ‌نگارانی است که ایران را به روایت یک ایرانی نوشته نه به روایت غربی.» به‌گفته زیباکلام، آنچه تاریخ ایران تابه‌حال متحمل شده، قدرت کلیشه‌های مارکسیستی بوده که اتحادیه توانسته است بی‌اعتنا به این نگاه سنگین، روایتگر گذشته ما باشد: «به نظر من مهم نیست که خانم اتحادیه تا چه حد توانسته تاریخ را به‌روشنی و درستی روایت کند، بلکه مهم این است که ایشان در روایت تاریخ مقهور و اسیر یک قالب ازپیش‌تعیین‌شده نشده‌اند.»
دکتر سیمین فصیحی، استادیار دانشکده ادبیات دانشگاه الزهرا و دکتر سیدصادق سجادی، عضو بنیاد دایره‌المعارف بزرگ اسلامی، از دیگر سخنرانان شب نکوداشت، هردو بر ویژگی فعالیت‌های زنانه منصوره اتحادیه انگشت گذاشتند؛ فصیحی با نقل خاطراتی از روزگار شاگردی در محضر این بانوی تاریخ‌نگار، او را زنی توصیف کرد که در دوره مردانه تاریخ‌نگاری پا به این عرصه گذاشته و تلاش او در انتشار اسناد دست‌اولش باعث شده، تاریخ روزگار قاجار به‌صورتی شفاف‌تر به ثبت برسد.
 سجادی نیز به ورود اتحادیه به دانشگاه تهران اشاره کرد و گفت: «دکتر منصوره اتحادیه زمانی تدریس و تحقیق در دانشگاه را آغاز کرد که هنوز برای بانوان ایرانی در این نوع فعالیت‎ها موانعی وجود داشت. اما استقبال استادانی دانشمند چون عباس زریاب، باستانی‌پاریزی و احسان اشراقی از ایشان و آنگاه کلاس‎های پربار و صمیمانه خانم اتحادیه و مخصوصا اطلاع روزآمد او درباره آخرین تحقیقات مربوط به تاریخ معاصر ایران توسط محققان ایران‌شناس غربی که برای طالبان علم و دانشجویان تاریخ بسی مغتنم و مفید بود، این موانع را برطرف کرد و او به یکی از پرکار‌ترین و مقبول‎ترین استادان گروه تاریخ تبدیل شد. دکتر اتحادیه در کار تحقیق و تألیف، سلیقه مخصوص دارد و از کلی‌گویی در بیان تاریخی؛ بیماری مزمنی که غالب تاریخ‎نویسان ما را مبتلا کرده است، به‌شدت احتراز می‌‎کند و این بی‌گفت‌وگو از امتیازات اوست. توانایی کم‌مانند دکتر اتحادیه در ایجاد ارتباطات علمی با طیف‎های وسیع محققان داخل و خارج از ایران و نیز تسلط بر انبوه اسناد خانوادگی، افق‌هایی نو در تحقیق تاریخی پیش چشم او می‌‎گشاید. به همین سبب بسیاری از آثار و نیز رساله‎هایی که زیر نظر او تدوین شده، غالبا مبتکرانه است. به‌نظر من که سال‌ها با ایشان کار کرده‎ام، گذشته از همه اینها، سلوک مخصوص او با دانشجویان و راهنمایی آنها از صمیم دل، بزرگ‌ترین وجه امتیاز اوست. دکتر اتحادیه قدم‌به‌قدم با دانشجو پیش می‌‎رود، وجوه مختلف و متضاد موضوع را برای او توضیح می‌‎دهد و او را به‌تدریج به سمت توجه به نکته‎های بدیع و بی‎سابقه می‌‎کشاند. ایران‌دوستی و علاقه او به تاریخ ایران؛ یعنی سرنوشت مردم این سرزمین، از حد محقق و استادی که به مقتضای وظایف علمی به تاریخ می‌‎پردازد، به کلی عبور کرده و ذاتی او شده است. به‌نظرم ازجمله مهم‌ترین اسباب ایجاد نشر تاریخ ایران، همین علائق و ایجاد فضایی مناسب برای تحقیق در تاریخ معاصر ایران، مخصوصا احوال مردم بوده که بخش اعظم آثار منتشره در این مؤسسه بر همین مواد و موضوع‎هاست؛ مؤسسه‎ای که همواره از محققان و دانشجویان و طالبان تاریخ ایران استقبال کرده است، مواد تحقیق در اختیارشان نهاده و از راهنمایی آنها دریغ نکرده است. با این همه، باید تأسف خورد دانشگاه قدر و قیمت او را، چنان که بایدوشاید، ندانست. از بعضی کژرفتاری‎ها سخن نمی‌‎گویم، اما محروم‌کردن دانشجویان مستعد و علاقه‌مند از استفاده از استادی که در اوج توانایی‎های علمی و مشحون از تجربه تحقیق و تدریس است، بی‎گمان ستم به جامعه علمی ایران باید تلقی شود».
 سیمین فصیحی خاطرات خود با منصوره اتحادیه و تأثیرات ایشان بر خودش را چنین روایت کرد: «اولین تأثیری که ایشان بر من گذاشتند به سال ۶۳ برمی‌گردد که من به عنوان یک دانشجوی جوان وارد دانشگاه تهران شدم و در برخورد با ایشان گشاده‌رویی، اخلاق خوش، گشاده‌دستی و سخاوت در اختیارگذاشتن اسناد و کتاب‌ها به دانشجویان را می‌دیدم که این رفتار ایشان اعتمادبه‌نفس بالایی برای من ایجاد کرد و همچنان این اعتمادبه‌نفس با من است و درواقع موجباتی را فراهم آوردند که خودباوری را نه‌تنها در من، بلکه در بسیاری از دانشجویان تقویت کردند و اینها اولین، مهم‌ترین و تأثیرگذارترین درس اخلاقی بود که من از ایشان گرفتم؛ آن‌هم در زمانه‌ای که بین استاد و دانشجو دیواری وجود داشت و هیچ استادی مانند ایشان خودش را در دسترس دانشجویان قرار نمی‌داد.
به‌هر‌حال، سپاسگزارم از آنچه از نظر اخلاقی و مَنِشی از ایشان یاد گرفتم و سعی کردم ایشان را در ارتباط با دانشجویانم الگو قرار دهم؛ صرف‌نظر از این خصیصه مهمی که خانم دکتر اتحادیه دارد، از نظر علمی، در حوزه تاریخ‌نگاری اگر بخواهیم قدر و منزلت این بانوی بزرگوار را بشناسیم، باید گفت تاریخ معاصر ایران به‌ویژه تاریخ قاجار بدون ایشان و آثارشان یک خلأ و نقص عظیم خواهد داشت.
اهمیت ایشان اولا به‌عنوان یک زن مورخ است؛ زنی که در شرایطی که تاریخ یک رشته مردانه بود، وارد حوزه تاریخ شد، اگر جریان تاریخ‌نگاری زنان در اروپا را بررسی کنیم، این جریان از سال ۱۹۶۰ تأسیس شد، رشد پیدا کرد و شکوفا شد و بسیاری از زنان مورخ اروپایی یا آمریکایی اجازه حضور در رشته تاریخ را نداشتند و در اوایل قرن ٢٠، در دانشگاه‌های آلمان کسانی که جانشین رانکه شده بودند، با صدای بلند اعلام می‌کردند ما با حضور زنان در رشته تاریخ مخالفیم، چراکه این حضور از نظر آنها نوعی توهین به دانشجویان مرد محسوب می‌شد، چندین‌ سال بعد از این شرایط، زنانی ازجمله خانم دکتر اتحادیه جسورانه وارد رشته تاریخ می‌شوند و درسشان را در دانشگاه ادینبورگ، می‌خوانند و جزء اولین زنانی هستند که کرسی استادی تاریخ را در دانشگاه تهران کسب می‌کنند و اگر از امینه پاکروان، که برای مدتی از سال ۱۳۱۴ به بعد در دانشگاه تهران، تاریخ هنر درس می‌دادند، صرف‌نظر کنیم، به‌جز خانم دکتر اتحادیه بانوی دیگری را سراغ ندارم که در آن دوره تاریخ تدریس کرده باشد؛ ایشان از اولین زنانی بودند که همراه با خانم دکتر بیانی، خانم دکتر ناطق و فرشته نورایی گروه تاریخ دانشگاه تهران را اداره می‌کردند و سال‌ها بعد این افتخار نصیب من شد که از حضور ایشان استفاده کنم».
پیام هایی که به شب بخارا  رسید
آنهایی که نتوانسته بودند چهارشنبه‌شب گذشته خود را به موقوفات ایرج افشار در خیابان ولیعصر (عج) برسانند، با پیامی منصوره اتحادیه را تقدیر کردند. نگین یاوری پیام‎های جان گرنی و عباس امانت را خواند. دکتر جان گرنی در بخشی از پیام خود چنین می‌‎گوید: «آشنایی من با منصوره‌خانم به اوایل دهه ٧٠، بازمی‌گردد. با شگفتی تمام دانستم منصوره‌خانم در اواسط دهه ٥٠، پیش از آنکه ریچارد پرس به‌دلیل ضعف مزاج دوباره به آکسفورد برگردد، در دانشگاه ادینبورگ در محضر این استاد یگانه تلمذ کرده است. برای ما که چند سال بعد در آکسفورد شاگرد پرس بودیم و اهمیت و معنای تلمذ در محضر او را می‌شناختیم، آشناشدن با کسی که در کنار آخرین شاگردان پرس در ادینبورگ فن و دانش تاریخی را آموخته بود و تخیل و حساسیت‌های تاریخی‌اش در تأثیر تعلیمات او شکل گرفته بود، به ستایشی انجامید که هرچه زمان بیشتری بر آن گذشت، افزون‌تر و عمیق‌تر شد.
من از نخستین سال‌های آشنایی با منصوره‌خانم تا به امروز، از روزهایی که پایان‌نامه دکترایش را درباره تشکل احزاب سیاسی در انقلاب مشروطیت- درست در روزهایی که انقلاب دیگری در مجاورت محل زندگی‌اش در خیابان آذربایجان در جریان بود - می‌نوشت، تا بنیان‌گذاری سازمان نشر تاریخ در سال‌های بعد، تا گسترش روزافزون فعالیت‌های آن در انتشار متون و منوگراف‌های تاریخی، تا پابرجا نگاه‌داشتن آن با وجود همه مشکلات، تا دایر نگاه‌داشتن آن به‌عنوان محل مناسبی برای گردهمایی و تبادل‌نظر آزادانه دانشجویان و پژوهندگان جوان، شاهد فعالیت‌های درخشان ایشان در مقام یک مورخ متخصص بوده‌ام و اراده و پشتکار ایشان را در انجام تحقیقات تازه، جست‌وجوی منابع جدید و تجزیه‌وتحلیل و ویرایش آنها، که به احراز جایگاهی شایسته در حوزه تاریخ‌نگاری دوران قاجار انجامیده، ستوده‌ام».
بخشی از پیام دکتر عباس امانت را نیز با هم می‌‎خوانیم: «بزرگداشت بانوی دانشمندی که سال‌های درازی از زندگی پربارش را صرف پژوهش، نگارش، تدریس و نشر تاریخ ایران در دوره جدید کرده است، برای من فرصتی یگانه است که آن را بسی ارج می‌‎نهم. نخستین‌بار، ٣٨ سال پیش در دانشکده ادبیات و علوم‌انسانی در دانشگاه تهران افتخار آشنایی کوتاهی با ایشان را یافتم. آن روز ایشان گویا به‌تازگی پس از بازگشت از انگلستان به تدریس در بخش تاریخ مشغول شده بودند. در سال‌های بعد، مطالعه کتاب‎ها و مقالات دکتر اتحادیه مرا بیش‌ازپیش با پژوهش‎های عالمانه ایشان آشنا ساخت. ازجمله مجموعه مقالاتی از ایشان که در کتابی درباره بحران هرات با عنوان «گوشه‎هایی از روابط خارجی ایران» که در ۱۳۵۵ به چاپ رسید و همچنین «پیدایش و تحول احزاب سیاسی مشروطیت» که در ۱۳۶۱ به طبع آمد، برای من چون هر مورخ دیگری که به تاریخ این عصر پرداخته است، جلوه‎ ناشناخته‎ای از این دوران را بر اساس مدارک و اسناد و آرشیوهای ایرانی و فرنگی با دقت بی‎نظیری آشکار ساخت. از آن پس نیز همواره با تحسین و احترام، دیگر کتاب‎ها و مقالات به زبان‌های فارسی و انگلیسی از ایشان را خوانده‎ام و به پشتکار و بصیرت و تاریخ‎نگاری‎شان رشک برده‎ام».
 او همچنین اتحادیه را بانویی مبتکر در حوزه نگارش تاریخ و تدریس دانشگاه دانست که رساله‌های به‌نگارش‌درآمده زیرنظرش، بدون تعصب و صرفا با پایبندی علمی نوشته شده‌اند.
یک آرزوی در حال تحقق
پیش از آنکه اعلام شود به علت کمبود وقت سخنرانی دکتر دهباشی بعدا منتشر خواهد شد، دکتر منصوره اتحادیه، خود نیز به پشت تریبون رفت و به‌جای سخن‌گفتن از گذشته، رویای محقق‌شده‌اش را با حاضران در میان گذاشت. این استاد دانشگاه، یکی از مهم‌ترین آرزوهای زندگی‌اش را نوشته‌شدن تاریخ ایران به دست مورخان ایرانی دانست و گفت خوشحالم که امروز - پس از پیروزی انقلاب اسلامی- توجه‌ها به‌سوی تاریخ جلب شده و تاریخ ایران را اغلب مورخان ایرانی می‌نویسند. یکی دیگر از اتفاقات مهم در حوزه تاریخ، موضوع توجه به تاریخ دوره قاجار است که منصوره اتحادیه به‌دلیل حضور در یک خانواده قجری و انتشار اسنادی در این زمینه، معتقد است: «تاریخ دوره قاجار از نو ابداع شده». او به‌سوی جمع حاضر در این مراسم اشاره کرد که در میانشان چهره‌هایی چون نصرالله پورجوادی، پری صابری، کریم مجتهدی، احسان اشراقی، منصور صفت‌گل، منوچهر پارسادوست و... حضور داشتند و گفت: «اگرچه راهی طولانی در پیش داریم اما امروز پس از پنجاه‌سال‌واندی به نظر می‌رسد که آرزوی من برآوردن شده است و ایرانیان، چه در داخل و چه در خارج از کشور کتاب‌های ارزشمندی درباره تاریخ و فرهنگ ایران‌زمین تألیف می‌کنند.»

شرق