سعدی شیرازی؛ استاد مسلم سخن

1394/2/1 ۱۲:۰۴

یکم اردیبهشت روز بزرگداشت سعدی شیرازی شاعر پرآوازه ی ایران زمین است؛ استاد مسلم سخن که با سرودن شعرهایی ناب و حکایت هایی دلنشین، جامعه روزگار خویش را با جلوه ای دیگر از ادبیات فارسی آشنا ساخت و نام خود را با آثار ارزشمند خویش در تاریخ ادب و فرهنگ این مرز و بوم جاودان کرد.

فاطمه مهدوی: یکم اردیبهشت روز بزرگداشت سعدی شیرازی شاعر پرآوازه ی ایران زمین است؛ استاد مسلم سخن که با سرودن شعرهایی ناب و حکایت هایی دلنشین، جامعه روزگار خویش را با جلوه ای دیگر از ادبیات فارسی آشنا ساخت و نام خود را با آثار ارزشمند خویش در تاریخ ادب و فرهنگ این مرز و بوم جاودان کرد.

شیخ مصلح الدین مشرف الدین محمدبن عبدالله مشهور به سعدی شیرازی در شاعری بی همتا بود و در اثرهایش از واقعیت های روزمره ی زندگی مردم روزگار خود الهام می گرفت و بر این پایه اشعاری ناب و حکایت هایی دلنشین را به رشته تحریر در می آورد. این ویژگی برجسته ی سعدی توجه بسیاری از نویسندگان ایرانی و خاورشناسان غربی را به خود جلب کرده است.

چنان که سمله(semelet) خاورشناس فرانسوی در ابتدای ترجمه ی اثر گلستان سعدی نوشته است: «سعدی وضع طبیعی و اخلاقی کشوری را که در آن زندگی می کرد، به خواننده معرفی می کند.»

هانری ماسه(Henri Massé) شرق شناس فرانسوی موضوع رساله ی دکترای خود را بر پایه ی تحقیق درباره ی سعدی قرار داد و به این نتیجه رسید که آثار سعدی نه تنها آینه ی شیراز سده ی هفتم هجری قمری است، بلکه تصویری از مملکت های اسلامی آن روزگار را نمایان می سازد.

سعدی در شیراز مهد پرورش شاعران نامی و ادیبانی بزرگ دیده به جهان گشود. او از همان دوره ی کودکی با تشویق پدر، به آموختن علوم زمانه ی خویش پرداخت و توانست اطلاعات بسیاری را درباره ی تاریخ و ادبیات ایران زمین کسب کند. وی سال های بعد برای تحصیل راهی بزرگ ترین مرکز علمی و ادبی آن روزگار؛ بغداد شد و آموزش های لازم را در مدرسه ی نظامیه فراگرفت و از محضر استادان بزرگی همچون ابوالفرج بن جوزی و شیخ شهاب الدین سهروردی بهره های فراوانی برد.

دوره ی زندگی این شاعر بزرگ همزمان با حمله ی مغولان به ایران بود، در آن هنگامه سعدی برای افزودن به اندوخته های خویش، راهی سفری دور و دراز شد و از کشورهای بسیاری همچون عراق، شام، حجاز و شمال آفریقا گذر کرد و پس از این مسافرت طولانی با کوله باری از تجربه به دیار خویش بازگشت و به سرودن شعرهایی ناب با اندرزهایی خردمندانه پرداخت.

سعدی شیرازی با سرودن اشعاری زیبا و خلق شاهکارهایی همچون گلستان و بوستان خدمت های ارزنده ای به ادب و فرهنگ این مرز و بوم کرد.

بوستان یا سعدی نامه نخستین اثر بزرگ هنری او بود که در 10 باب و قالب مثنوی سروده شده است. وی در این منظومه ی تعلیمی با سرودن شعرهای دلنشین، در هر بخش از آن حکایت هایی شیرینی را بیان می کند که هرکدام بیانگر نکته هایی چون عدل، احسان، عشق، تواضع، رضا، ذکر، تربیت، توبه، مناجات و شکر هستند.

وی یک سال پس از خلق بوستان، اثر ارزنده ی گلستان را که آمیخته ای از نثر و نظم بود به پایان رساند و سعدی در این اثر یک دیباچه و هشت باب با نثری مسجع(آهنگین) را به کار برده که بیشتر نوشته های آن کوتاه و به شیوه ی داستان ها و نصیحت های اخلاقی است.

مواعظ، صاحبیه، قصاید سعدی، مراثی سعدی، مفردات سعدی، کتاب نصیحه الملوک، رساله در عقل و عشق، الجواب، مجالس پنجگانه و هزلیات سعدی از دیگر اثرهای استاد سخن پارسی محسوب می شود.

مهارت غیر قابل توصیف این سخن سرای بزرگ در آمیختن تجربه های تلخ و شیرین و باز کردن زوایای روح و دل آدمیان با بهره گیری از ظریف ترین عواطف عاشقانه ، توصیف زیبایی های طبیعت و لحظه های شوق و هجران، چنان شکوه و جلالی به اثرهای او و جایگاه ارزشمند وی به عنوان شاعری بزرگ بخشید که در دوره ی حیاتش نیز آثار وی سرمشق دیگر شاعران و نویسندگان قرار گرفت.

سعدی شیرازی در انواع قالب های شعری همچون قصیده و رباعی و غزل طبع آزمایی کرد اما بیشترین شهرت وی در سرودن قصیده هایی روشن ، روان ، ساده و بی تکلف است که در این قصاید ستایش خداوند، پند و اندرز را به نیکی مطرح می کند.

این سخن سرای بزرگ فارسی در سرودن غزلیات نیز زبانزد همگان است. او در غزل عشق ، شور و شوق را به خوبی مطرح می کند و این گونه شکل نوینی از غزل سرایی در زمان سعدی آغاز می شود که در دوره ی حافظ به کمال می رسد.

سرانجام این شاعر بلندآوازه پس از عمری تلاش در راه غنی سازی ادبیات فارسی در نیمه ی دوم سده هفتم هجری خورشیدی رخ در نقاب خاک کشید و به دیار حق شتافت. اکنون آرامگاه او در چهار کیلومتری شهر شیراز میعادگاه دوستداران اهل فرهنگ و ادب است.

شهرت جهانی این سخن سرای نامی ایران زمین سبب شد تا مرکز سعدی شناسی ایران؛ یکم اردیبهشت 1381 هجری خورشیدی را روز بزرگداشت این شاعر پرآوازه اعلام کند.

پژوهشگر گروه اطلاع رسانی ایرنا به مناسبت روز بزرگداشت سعدی شیرازی با عبدالحسین فرزاد استاد زبان و ادبیات فارسی به گفت و گو پرداخته است.

عبدالحسین فرزاد با بیان اینکه تصور نمی کنم کسی را بتوان در ایران یافت که بیتی از سعدی را از برنباشد، عنوان کرد: تمامی فارسی زبانان دنیا، سعدی را می شناسند و ابیات پندآمیز و طنزهای ادبی او را درموقعیت های خاص کلامی خود به کار می برند. سعدی نماد مرشدی است که پند و زهد می آموزد اما ابزار او در این آموزش؛ شعر و نثر در قالب زیبای زبان فارسی است، آن چنان که بیت های عربی او هم لطافت ایرانی را با خود به همراه دارد.

این استاد زبان و ادبیات فارسی در ادامه خاطر نشان کرد: سعدی را باید در غزل شناخت. در ادبیات جهان، هیچ شاعری را در غزل روان دست تر از سعدی ندیدم. غزل او غزل زمینی و روح پرور محسوب می شود. در ادبیات عرب با آنکه غزل سرا فراوان است و نام هایی درخشان مثل امرؤالقیس، عمربن ابی ربیعه، قیس عامری(مجنون)،کثیرعزه و ... وجود دارد اما هیچ کدام، روانی و چیره دستی سعدی را در ادراک و بیان ساده ندارند.

وی سعدی را استاد مسلم سخن و افصح المتکلمین(یکی از لقب های سعدی شیرازی) دانست و گفت: کلام در دست سعدی چون موم؛ نرم است. وی واژه ها را آن گونه که می خواهد، شکل می دهد. غزل سعدی، غزل گفتاری محسوب می شود. بدین معنا که از صِناعات(هنر) تکلف آمیز(دشوار) ادبی خالی و هم چون درد دل و نجوای ساده ی عاشقانه است. پیش از سعدی، انوری ابیوردی شاعر توانای فارسی، این نوع غزل را ابداع کرد و سعدی آن را به اوج رساند. با خواندن ابیات انوری این موضوع را در می یابیم که با آن که او دارای دشوارترین قصاید فنی در ادب فارسی است اما در ابداع غزل جدید بسیار موفق و در غزلیاتش زبان روزمره به کار رفته است که البته سعدی شیرازی این زبان ساده ی گفتاری را به کمال می رساند.

عبدالحسین فرزاد با بیان این که سعدی در ادبیات فارسی، شعر را تا مرز ادراک مردم، قابل فهم کرد، گفت: شاعران درباری پیش از سعدی شیرازی، شعر را یکی از لوازم دربار می پنداشتند بنابراین آن را با جامه های فاخر و دشوار می سرودند. نزار قبانی غزل سرای بزرگ معاصر عرب می گوید:«من شعر را مردمی کردم مانند نانی که همه می خورند و یا گنجشکی که لب پنجره ی همه می نشیند.» سعدی را هم از این نظر می توان شاعر مردم نامید به این دلیل که در شعرش با شاهان به همان گونه سخن گفت که با مردم عادی سخن می گوید. چنان که همواره مردم با اشعار سعدی زندگی کرده و می کنند.

این استاد زبان و ادبیات فارسی در ادامه خاطر نشان کرد: سعدی رگ خواب مخاطب ایرانی را خوب می داند. او جامعه ای را که در شعرش معرفی می کند، خوب می شناسد و روانکاوی می کند. جامعه ی او جامعه ای محسوب می شود که در آن اختلاف طبقاتی بسیار زیاد است و مردم به این باور رسیده اند که این نابرابری های اجتماعی جبری، از پیش تعیین شده و غیر قابل تغییر است.

عبدالحسین فرزاد سعدی را نماینده ی خوبی برای ذوق و منش ساده ی ایرانی دانست و افزود: او ویژگی های یک ایرانی را دارد. خوش ذوق و مردم دار با رفتاری مسالمت آمیز است. شاعری که او را می توان در جرگه ی شعرای متدین و معتقد به ارزش های معنوی قرار داد. او خردمند است اما گاهی خودش را به بی خبری می زند. سعدی در بوستان اثر ماندگار خویش، سیمای زاهدی را دارد که تا مرز عرفان پیش می رود اما عارف نمی شود و زاهد باقی می ماند. پندهای سعدی در قالب نصیحت های ملایم و شیرین است که همه آن ها را می پسندند. سعدی را در بسیاری موارد می توان همانند شکسپیر دانست. وی شرایط موجود جامعه را به رسمیت می شناسد و در آثارش از دگرگونی آن سخنی گفته نمی شود. جدال سعدی با مدعی که در پایان اثر دیگرش گلستان آمده است این نظرگاه را به صورت کامل روشن می کند. سعدی فقر را جوهر(هر چیزی که قایم به ذات خویش است) می داند نه عرض(در حالی که دوام نیابد). بنابراین فقرا را به تحمل فقر و ثروتمندان را به بخشندگی دعوت می کند.

این استاد زبان و ادبیات فارسی گفت: سعدی، سعدی است و در بزرگی و عظمت شاعری، بی مانند. یکی از کارهای خوبی که سعدی در آثارش انجام داده این است که هر سخن حکمت آمیزی را که سعدی در اشعار عرب و احادیث نبوی خوانده در شعرهای خود به فارسی برگردانده است. انسان گرایی در اشعار سعدی موج می زند.

عبدالحسین فرزاد در پایان سخنانش بیان کرد: این چند بیت سعدی یکی از زیباترین و انسانی ترین اشعار جهان محسوب می شود و ترجمه ی حدیث رسول اکرم(ص) است که تمامی انسان دوستان جهان این ابیات را به زبان خودشان ترجمه کرده اند. این ابیات را استاد صیرفیان در میان فرشی زربافت قرارداده اند که به وسیله ی جمهوری اسلامی به سازمان ملل اهدا شده است:

بنی آدم اعضای یکدیگرند

که درآفرینش ز یک گوهرند

چو عضوی به درد آورد روزگار

دگر عضو ها را نماند قرار

تو کز محنت دیگران بی غمی

نشاید که نامت نهند آدمی

ایرنا