بازخوانی تاریخ با ترجمه نخستین بیانیه حقوق بشر جهان

1404/8/17 ۱۰:۳۲

در چهل‌وسومین کنفرانس عمومی یونسکو، منشور کوروش به عنوان نخستین بیانیه حقوق بشر یاد به تصویب رسید؛ سندی که پیام صلح، آزادی و انسان‌دوستی را از دل تاریخ به جهان امروز آورد. اما در پسِ این منشور جهانی، نام مردی می‌درخشد که سال‌ها پیش از دیگران، رمز این خطوط را گشود و کلمات کوروش بزرگ را به زبان پارسی زنده کرد؛ عبدالمجید ارفعی، نخستین ایرانی که منشور کوروش را از زبان بابلی به فارسی ترجمه کرد.

۱۵ آبان‌ماه، در چهل‌وسومین کنفرانس عمومی یونسکو، منشور کوروش بار دیگر در کانون توجه جهانیان قرار گرفت. تصویب رسمی این سند در مجمع عمومی، نه تنها یادآور میراث‌فرهنگی و معنوی ایران باستان است، بلکه یادبودی است از تلاش کسانی که قرن‌ها پس از نگارش آن، راز واژه‌هایش را دوباره زنده کردند. در میان آن‌ها، نامی برجسته‌تر از همه می‌درخشد: عبدالمجید ارفعی، زبان‌شناس، پژوهشگر و نخستین ایرانی که توانست منشور کوروش را بخواند، بفهمد و به فارسی ترجمه کند.

ارفعی، مردی از نسل خاک و تاریخ، سال‌ها از عمر خود را صرف رمزگشایی گل‌نبشته‌ها و خطوط میخی کرده است. او از نخستین ایرانیانی بود که زبان‌های ایلامی و آکدی – همان زبان‌هایی که امپراتوری‌های باستانی بابل و آشور با آن سخن می‌گفتند – را در دانشگاه شیکاگو آموخت؛ زبانی که بعدها کلید فهم منشور کوروش شد. منشوری که روی گل پخته‌ای از دل بابل باستان آمده بود و کوروش هخامنشی در آن، از صلح، عدالت، آزادی و بازگرداندن مردمان به سرزمین‌هایشان سخن گفته بود.

در دهه‌ پنجاه خورشیدی، زمانی که ارفعی در ایالات متحده روی گل‌نبشته‌های تخت‌جمشید کار می‌کرد، فرصتی یافت تا از روی مولاژ منشور کوروش ــ نسخه‌ای دقیق از اصل اثر که در موزه بریتانیا نگهداری می‌شود ــ متن بابلی آن را بخواند و ترجمه کند. او با دقتی وسواس‌گونه و دانشی عمیق از آکدی و ایلامی، واژه‌به‌واژه منشور را به پارسی برگرداند؛ ترجمه‌ای که برای نخستین بار به ایرانیان امکان داد سخنان کوروش را بی‌واسطه و مستقیم بخوانند.

ارفعی بعدها در گفت‌وگوهای خود گفته بود که در سطرهای نخست منشور، کوروش از چگونگی ورودش به بابل سخن می‌گوید و از سطر بیستم به بعد، خود را معرفی می‌کند و از کارهایش می‌نویسد. اما نکته‌ای که برای او بیش از همه ارزش داشت، روح انسانی و آرامش‌طلب منشور بود: «در سراسر منشور، کوروش از کوچاندن مردم یا ستم سخن نگفته است. او از صلح، آرامش و بازگرداندن مردمان به خانه‌هایشان حرف می‌زند.»

ترجمه ارفعی نه فقط یک کار علمی، بلکه پلی بود میان گذشته و امروز؛ میان سنگ‌نبشته‌های خاموش و زبان زنده‌ مردم ایران. او با حوصله‌ای بی‌پایان، در کنار منشور کوروش، هزاران گل‌نبشته‌ تخت‌جمشید را نیز خواند و ترجمه کرد؛ اسناد مالی و اداری از دوران داریوش و خشایارشا که تصویری دقیق از سازمان، عدالت و نظم در امپراتوری هخامنشی ارائه می‌دهند.

ارفعی در مسیر این تلاش‌ها بارها تا مرز از دست دادن بینایی پیش رفت، اما هیچ‌گاه از کار خود دست نکشید. او خود گفته بود: «زبان‌های باستانی را مثل کودکی که تازه الفبا می‌آموزد یاد گرفتم. اما همین کودکِ کوچک، مرا به جهان کوروش و داریوش برد.»

اکنون که یونسکو منشور کوروش را در جایگاه جهانی خود به رسمیت شناخته است، نام ارفعی نیز در کنار آن می‌درخشد؛ مردی که به‌جای شمشیر، با واژه‌ها جنگید تا صدای صلح کوروش را از دل تاریخ بیرون بکشد.

منشور کوروش امروزه در سالن‌های بین‌المللی به عنوان نماد انسانیت و مدارا شناخته می‌شود، اما شاید کمتر کسی بداند که نخستین ترجمه فارسی آن نه در لندن و نه در پاریس، بلکه به دست یک ایرانیِ شیفته تاریخ در سال‌های دور انجام شد. ترجمه‌ای که نه تنها به منشور کوروش جان دوباره داد، بلکه هویت ایرانی را از دل گل‌نبشته‌های خاموش دوباره زنده کرد.

تصویب منشور کوروش در یونسکو، یادآور مردانی است که عمر خود را در راه زنده کردن صدای ایران باستان صرف کردند.عبدالمجید ارفعی، نخستین مترجم ایرانی منشور کوروش، با تلاش خستگی‌ناپذیر خود کاری کرد که امروز، وقتی نام کوروش و منشور صلح او در جهان طنین می‌افکند، ما نیز سهمی روشن و بزرگ در این افتخار داشته باشیم.

منبع: میراث آریا