بردگى در اسلام / استاد شهید آیت‌الله مرتضى مطهرى - بخش سیزدهم

1393/11/27 ۰۹:۴۲

در سیره امیرالمؤمنین مى‏خوانیم که امیرالمؤمنین غلامش رامى‏برد به بازار، لباس بهتر را براى او مى‏خرید و لباس کهنه‏تر را براى‏خودش، مى‏گفت: «چون تو جوانى و من پیرمرد هستم.» یا راجع به حضرت‏زهرا مى‏خوانیم که کار را میان خودش و کنیز خود تقسیم مى‏کند؛ به او مى‏گوید: «یک روز تو استراحت کن من کار مى‏کنم، یک روز تو کار کن ‏من استراحت مى‏کنم»؛ یعنى او در این خانواده در عمل هیچ فرقى میان‏خودش و آن کنیز قائل نمى‏شود.

در سیره امیرالمؤمنین مى‏خوانیم که امیرالمؤمنین غلامش رامى‏برد به بازار، لباس بهتر را براى او مى‏خرید و لباس کهنه‏تر را براى‏خودش، مى‏گفت: «چون تو جوانى و من پیرمرد هستم.» یا راجع به حضرت‏زهرا مى‏خوانیم که کار را میان خودش و کنیز خود تقسیم مى‏کند؛ به او مى‏گوید: «یک روز تو استراحت کن من کار مى‏کنم، یک روز تو کار کن ‏من استراحت مى‏کنم»؛ یعنى او در این خانواده در عمل هیچ فرقى میان‏خودش و آن کنیز قائل نمى‏شود.

در آیه قرآن داریم: «و لا تُکرهوا فتیاتکُم على البغاء:۳۳ زنهاى جوان را وادار به زنا مکنید.» مقصود از زنهاى جوان کنیزهاست. حدیث عجیبى ‏هست، پیغمبر اکرم(ص) نهى مى‏کرد از اینکه به برده، برده خطاب کنند؛ مى‏فرمود: «لا تقولوا هذا عبدى، هذه اَمَتى، قولوا هذا فتاى و هذه فتاتى: ‏مگویید بنده من فلان کس، کنیز من فلان کس، بگویید فتاى و فتاتى: جوان من.» (فتى یعنى مرد جوان، فتاه یعنى زن جوان.) کلمه «غلام» هم دراصل لغت عربى یعنى پسر جوان. «غلام» حالا در عرف ما یعنى برده، در گذشته مفهوم عبودیت و رقّیت و بردگى و این جور چیزها نمى‏داد.

و اینها بود که قبلاً روحیه این بردگان را آزاد مى‏کرد؛ یعنى به آنها آزادى روحى و احساس مساوات معنوى مى‏داد؛ به طورى که بعد وقتى‏که مالک اقتصادى از لحاظ امر خودشان مى‏شدند، چندان احساس‏نمى‏کردند که فرقى میان آنها و دیگران پیدا شده. طبقاتى از علما،فقها، مدرسین، ائمه جماعات و امرا همه جزء بردگان بودند. بعد هم که‏آزاد مى‏شدند، احساس نمى‏کردند که چندان فرقى میان آنها پیدا شده.

پرسش و پاسخ

ـ در مورد قرارداد مکاتبه فرمودید نباید اجحاف در کار باشد. آیا این مأخذ شرعى دارد؟

استاد: مطلقاً حق حاکم مسلمین است. راجع به فکاتبوهُم۳۴ که آیا واجب است یا واجب نیست، بحثى هست: بسیارى‏مى‏گویند واجب است و ظاهر آیه قرآن هم همان وجوب است؛ یعنى اگربرده خواستار مکاتبه شد، بر ارباب واجب است که به آن تن بدهد. اگر کسى بگوید: «این کار واجب نیست ولو قرآن دستور داده، اما به عنوان یک ‏امر مستحب دستور داده»، روى دستورهاى قرآن موضوع مستحب آوردن، ‏خیلى دلیل مى‏خواهد که آدم از خارج پیدا کند. و اگر گفتیم واجب است، در مطلق واجبها حاکم حق نظارت کردن دارد و باید نظارت کند. وقتى ‏واجب است که مکاتبه کنند، این برده نمى‏تواند برود میخش را به آسمان ‏بکوبد۳۵ که در عمل یعنى هیچ! آنوقت مثل داستان آن عرب و شتر وگربه‏اش مى‏شود. شتر را گم کرده بود، اوقاتش تلخ و خیلى عصبانى شد.نذر کرد که اگر شتر را پیدا کند، به دو درهم بفروشد. بعد از خستگى‏زیاد پیدایش کرد. چشمش که به قد و بالاى شتر افتاد حیفش آمد، پانصد درهم قیمتش بود. مى‏خواست به نذرش هم عمل کند. گربه‏اى را به‏گردن این شتر بست در خیابان راه مى‏برد. مى‏گفت: «چه کسى این شتر رامى‏خرد به دو درهم؟» مشترى زیاد پیدا شد. گفت: «ولى من مى‏فروشم به‏اضافه این گربه.» گفتند: «گربه چقدر؟» گفت: «پانصد درهم! هر دو را با هم ‏مى‏فروشم.»

این کلاه گذاشتن است. اگر بناست که این امر الهى اطاعت بشود، یعنى اگر برده خواستار آزادى شد و بر ارباب واجب است که به خواسته ‏او ترتیب اثر بدهد، نمى‏تواند میخش را برود به آسمان بکوبد، یک ‏مال‏الکتابه‏اى قرار بدهد که اگر او تا آخر عمر هم زحمت بکشد، نتواند آن را پر کند و معنایش لغو دستور قرآن است. در مطلق این گونه موارد، حاکم شرعى حق نظارت دارد.

ـ درباره ائمه هم وقتى که مبسوط‌الید نبودند، نمى‏توانیم‏به آنها ایراد بگیریم که چرا در زمان آنها حکام برده ‏مى‏گرفتند.

استاد: در زمان حضرت امیر هم در جنگهایى که شد، حضرت‏تصریح کردند که ما این کار را نمى‏کنیم. البته آن فرق هم داشت و آن این ‏بود که [آن جنگها] جنگى بود که افراد طرف مقابل عملاً کافر بودند، چون‏ اگر کسى با امام مسلمین بجنگد، قطعاً کافر است. «خارج» (کسى که ‏خروج مى‏کند بر امام وقت) کافر است؛ ولى در عین حال حضرت نه مال‏ آنها را مباح و نه اسارت آنها را جایز دانست. در جنگ جمل عده‏اى از اصحاب پس از اینکه فاتح شدند، مى‏خواستند اموال اصحاب جمل را به ‏غارت ببرند و افرادشان را هم اسیر بگیرند. حضرت مانع شدند. آنها به ‏ایشان اعتراض کردند؛ فرمود: نه.

ـ وقتى مکاتبه جنبه وجوب دارد، در جنگ فعلى هم اسیر مى‏کنند و فدا مى‏گیرند.

استاد: مبادله مى‏کنند. فیدل کاسترو تراکتور گرفت.

ـ پس عمل بردگى جایز بوده نه واجب و این جواز به دست‏حاکم شرع و حکومت اسلامى است.

استاد: بله [همین طور است.]

ـ احکام خاصى مانند نبودن حجاب براى کنیز تا عسر و سختى برایش نباشد، قبول آن کمى سخت است. خوب بود این ‏احکام و علت آنها پیدا مى‏شد.

استاد: اگر همه آنها را بخواهیم پیدا کنیم، وقت زیادى مى‏برد. البته در میان فروع فتوایى ممکن است انسان به ‏چیزهایى برخورد کند که اصلاً حل شدنى نباشد و براى ما ضرورتى هم ‏ندارد که بخواهیم مثلاً وجه فتواهاى محقق حلّى را ذکر کنیم. موضوع حجاب که تفاوتى میان [کنیز و آزاد] هست، آن گونه که قبلاً عرض کردیم، حتى در باب غلام هم هست، فرق نمى‏کند؛ ما آن را به ‏حساب ضرورت و نقطه مقابلش تسهیل گذاشتیم. نه تنها گفته‏اند پوشاندن سر کنیز واجب نیست و لازم نیست که کنیز سرش را بپوشاند (درصورتى که غیر کنیز باید بپوشاند)، در ناحیه غلام هم عین این حرف‏ هست؛ یعنى طبق آنچه حدیثش را هم خواندیم، گو اینکه در آنجا فتوا خیلى کم پیدا مى‏کنیم، یعنى [فقط] میان قدماى علما فتوا پیدا مى‏کنیم، بر زن واجب نیست که خود را از غلامش بپوشاند، البته آن‏ مقدارى که از سایر نامحرمها مى‏پوشاند.

آن حدیث را، هم شیعه روایت کرده‏ هم اهل سنت. حضرت ‏رسول(ص) مى‏خواستند وارد خانه حضرت زهرا بشوند. طبق آیه قرآن که‏ دستور مى‏دهد سرزده داخل مشوید حتى در خانه دختران و مادرانتان،بلکه با اجازه و اطلاع قبلى باشد، حضرت از پشت در استیذان کرد، فرمود: «من داخل بشوم یا داخل نشوم؟» عرض کرد: «داخل شوید.» ساترى ‏را که روى سر مى‏انداختند و شبیه به چادر بوده که وقتى [زن] روى‏سرش مى‏انداخت، پایین پایش پیدا بود؛ یعنى کوتاه بود، مثل چادر‏ دختر[بچه که] زن بخواهد سرش کند و اگر پایش را مى‏پوشاند، سرش پیدا بود؛ چنین ساترى را به سر انداخت و گفت: «پدر! لباس من در این حال است.» فرمود: «مانعى ندارد، انّما هُو ابوک و غُلامُک:۳۶پدرت است ‏و غلامت»؛ چون حضرت رسول بود و غلامى که به حضرت زهرا تعلق‏ داشت. این معلوم است که منشأش تحقیر نیست. اگر منحصر به کنیز مى‏بود، منشأش تحقیر بود؛ ولى وقتى که در ناحیه غلام هم هست، پس‏معلوم مى‏شود که منشأش تسهیل است.

این سختگیرى‏هایى که حالا هست، آن وقتها نبود، کنیزها ‏مى‏آمدند در مجالس خدمت مى‏کردند. زمان ائمه زیاد بود که کنیزهامى‏آمدند در مجالس خدمت مى‏کردند.۳۷ اگر بنا بود آن مقدارى که‏دیگران باید خودشان را تحفظ کنند تحفظ مى‏کردند، کار سخت بود. اصلاً ما در باب خود وجه و کفّین هم [در بحثهاى «مسئله حجاب»] این‏حرف را زدیم؛ گفتیم آن علت پوشیدن که در سایر بدن هست در وجه به‏ طریق اولى هست. آن علتى که زن باید خودش را بپوشاند، در درجه اول ‏در خود چهره است؛ ولى مع‏ذلک چهره مستثنى شده؛ چون تنها این ‏موضوع نیست، موضوع در فشار و ناراحتى واقع شدن هم هست، یعنى‏ دست و پاگیرى هم هست. قطعاً علتش باز تسهیل بوده، یعنى اگر پوشاندن چهره مثل پوشاندن پشت و سینه و مانند آن بود که عمل ‏ساده‏اى مى‏بود، مى‏گفتند بپوشانید؛ اما چون به این مرحله که مى‏رسیده‏تضییق مى‏شده، گفتند این دیگر واجب نیست. همین طور کفّین. واضح ‏است؛ چرا کفّین را استثنا مى‏کنند؟ براى اینکه این دست باید باز باشد تا به کار برسد.

ـ با دستکش هم مى‏شود کار کرد.

استاد: همان تضییق است. بله مى‏شود؛ روى فرضیه عقلى مى‏شود یک لباسى و یک عینک مخصوصى هم درست کنند [تا همه بدن پوشیده‏باشد.] اما شریعت سمحة سهله این جور تضییقات بر مردم نمى‏کند.

ـ حق همبسترى یک‏طرفه‏اى که مرد نسبت به کنیز دارد، زن هم نسبت به غلام دارد؟

استاد: نه، ندارد.

ـ این حق قابل ایراد است، باید فکر شود که منشأش چیست؛آیا واقعاً چنین حقى هست؟

استاد: این که با اصل بردگى فرق نمى‏کند؛ چون اصلاً لازمه هربردگى این است که اختیار این با آن است؛ [ارباب] حکم ولىّ او را دارد.

پی‌نوشتها:

۳۳٫ نور ر ۳۳٫ ۳۴٫همان.

۳۵٫ [ضرب‏المثلى شبیه آب در هاون کوفتن، یعنى کار بى‏نتیجه انجام دادن.]

۳۶٫ تذکره الفقهاء (طبع قدیم)، ص۵۷۴٫

۳۷٫ یکى از حضار: «مردها آن وقت شیطان نبودند.» استاد: «نه، مرد همیشه شیطان بوده (خنده حضار)؛ این دلیل نمى‏شود.»

روزنامه اطلاعات