توجه به پژوهش درباره گویش‌های ایرانی در افغانستان و تاجیکستان

1404/2/30 ۱۰:۲۳

مدیر گروه زبان‌ها و گویش‌های ایرانی فرهنگستان زبان و ادب فارسی گفت: امسال تصمیم داریم در فرهنگستان زبان و ادب فارسی دامنه مطالعاتمان را درباره زبان‌ها و گویش‌های ایرانی گسترش دهیم و مقدماتی را برای گردآوری و ثبت گویش‌های تاجیکستان و افغانستان و همکاری‌های پژوهشی مشترک فراهم کنیم.

نشست گروه زبان‌ها و گویش‌های ایرانی، با حضور عبدالنبی ستارزاده، رستم وهاب‌زاده، عبدالقیوم قویم و سیدحسین فخری در تالار دکتر گل‌گلاب فرهنگستان زبان و ادب فارسی برگزار شد.

در ابتدای این نشست مجید طامه، مدیر گروه زبان‌ها و گویش‌های ایرانی فرهنگستان زبان و ادب فارسی گفت: امسال تصمیم گرفتیم در فرهنگستان زبان و ادب فارسی دامنۀ مطالعاتمان را درباره زبان‌ها و گویش‌های ایرانی گسترش دهیم و مقدماتی را برای گردآوری و ثبت گویش‌های تاجیکستان و افغانستان و همکاری‌های پژوهشی مشترک فراهم کنیم.

عبدالنبی ستارزاده، ادب‌پژوه تاجیک نیز در این نشست عنوان کرد: اگر بخواهم درباره گویش‌های تاجیکی و زبان فارسی تاجیکی حرف بزنم باید بگویم که یکی از شاخه‌های آموخته‌شده همین تحقق و گردآوری گویش‌های زبان فارسی تاجیکی است که در این سال‌ها کارهای زیادی روی آن انجام شده است. البته از سال‌های گذشته جمعی از متخصصان در آموزش گویش‌های زبان فارسی تاجیکی سهم زیادی داشته‌اند و این موضوع به پرورش محققان دیگر نیز منجر شده است. همچنین علاوه بر پژوهشگران تاجیک محققانی از کشورهایی چون روسیه هم در این سال‌ها در این حیطه فعالیت کرده‌اند، ولی غالب پژوهش‌ها به زبان تاجیکی بوده است. به‌عنوان مثال در زادگاه رودکی، به‌خصوص خجند و همچنین قزاقستان، قرقیزستان، سمرقند و بخارا تحقیقاتی از سوی محققانی در این زمینه انجام شده و کتاب‌ها و شرح‌هایی هم در این باره نوشته شده است.

وی اضافه کرد: درواقع از سال ۱۹۶۷ میلادی به این طرف، فرهنگ گویش‌ها هم در تاجیکستان شکل گرفت که توانست در حفظ زبان فارسی تاجیکی نقش داشته باشد؛ ما در حال تدارک کار بر روی فرهنگ‌های خاصه و ویژه هم هستیم. مهم‌ترین کار این است که بر این اندیشه باشیم که چگونه تحقیقات مشترک در منطقه داشته باشیم؟ زمان آن رسیده است که در افغانستان و جاهای دیگر کارهای مشترکی از منظر پژوهشی انجام دهیم و گویش‌های تاجیکی، افغانستانی و ایرانی را شناسایی کنیم چون به‌لحاظ زبانی اشتراکات زیادی با یکدیگر داریم.

رستم وهاب‌زاده، از دیگر سخنرانان این نشست، با تأکید بر اینکه زبان همواره مهم‌ترین عنصر نزد ملت‌ها بوده است، گفت: آنچه مسلّم است این است که اشتراکات گویش‌ها و زبان‌ها بین کشورهای همسایه باید مورد شناخت و بررسی قرار گیرد و در کنار آن، جا دارد که بیش از پیش به زبان فارسی تاجیکی توجه شود. به‌ویژه اینکه امروز زبان فارسی تاجیک با آنچه در زبان محاوره مردم عادی است دارای تفاوت‌هایی است. همچنین معتقدم باید یک کتاب دستور زبان فارسی تدوین شود تا نه‌تنها برای تاجیکستان که نزد تمام فارسی‌زبانان قابل‌استفاده باشد.

وی اضافه کرد: ساختن یک زبان فارسی سلیس و ساده برای تمام فارسی‌زبانان تا حدودی امروز محقق و البته کارهایی هم دراین زمینه انجام شده است. برخی از واژگانی که در آثار ادبی کلاسیک ایران به کار رفته است درگویش مردم تاجیکستان نیز به کار گرفته می‌شود مثل دیری نپاییدن، که ما را به یاد این جمله سعدی می‌اندازد که «آنچه نپاید دل‌بستگی را نشاید» البته در کلام محاوره مردم تاجیکستان از این واژه‌ها بسیار استفاده می‌شود. ما از ده سال پیش مجله‌ای به نام «رودکی» منتشر کرده‌ایم که مختص حکایت‌های تاجیکی است و تمهیداتی اندیشیده شده تا زبان این داستان‌ها برای تمام خوانندگان فارسی‌زبان قابل‌درک باشد. یک گروه اینترنتی هم راه‌اندازی کرده‌ایم که «درست می‌نویسم» نام دارد و هر روز کارداران (کاربران) ما در این فضا مطلب می‌نویسند و درباره معنای لغاتی که نمی‌دانند از یکدیگر می‌پرسند.

این پژوهشگر ادامه داد: اطمینان دارم که آموزش و شناسایی گویش‌ها می‌تواند به اشتراکات فرهنگی بیشتر بین کشورها منجر شود.

این ادیب تاجیک گفت: در سال‌های اخیر، بیش از گذشته، مردم تاجیک با آثاری چون اشعار اخوان ثالث و یا رمان‌های معاصر ایرانی، مانند «کلیدر»، آشنایی پیدا کرده‌اند که اتفاق خوشایندی به شمار می‌رود؛ رواج زبان فارسی اهمیت زیادی دارد؛ چراکه نسل‌هایی که این ذخایر ارزشمند را تا امروز حفظ کرده‌اند، به‌هرحال از دنیا می‌روند و این میراث باید به نسل جوان منتقل شود.

مجید طامه نیز در این نشست اشاره کرد: ما در این سال‌ها درباره گویش‌های افغانستان فعالیت رسمی انجام نداده‌ایم؛ هرچند تلاش کرده‌ایم تا با بهره‌گیری از دانشجویان افغانستانی در این مسیر قدم برداریم که هنوز به دوام و قوام کافی نرسیده است؛ برای نمونه گردآوری زبان پشتو و گونه‌های فارسی هرات و کابل را به دانشجویان افغانستانی پیشنهاد داده‌ایم. خوشبختانه محققان غربی تا امروز آثار متنوعی درباره گویش‌های افغانستان تألیف کرده‌اند، ولی با توجه به تحولات زبانی، نیاز داریم تا باز هم پژوهش‌های گسترده‌تری در این زمینه انجام دهیم.

عبدالقویم قویم از دیگر سخنرانان این نشست گفت: مسئله زبان در زندگی انسان‌ها امر مهمی به شمار می‌رود. به‌ویژه درباره زبان فارسی که برخی آن را فارسی، برخی آن را دری، بعضی تاجیکی و برخی دیگر فارسی تاجیکی گفته‌اند. به‌جز استاد یمین که خودش هم عضو فرهنگستان بود دیگر کسی را سراغ نداریم که در زمینه گویش‌ها و زبان فعالیت کرده باشد. در افغانستان هم کارهای پراکنده‌ای انجام شده؛ به‌عنوان مثال، این لهجه‌ها یک بار توسط یک دانشمند خارجی کار شد و او سال‌ها در افغانستان زندگی و پژوهش کرد تا در این باره بنویسد و مجموعۀ فعالیت‌های خود را در قالب آرشیوی معتبر در دانشگاه کابل به یادگار بگذارد، اما افسوس که تمام این داشته‌ها بر اثر جنگ‌های داخلی از بین رفت، وگرنه قرار بود که اطلس این زبان‌ها هم شکل گیرد که متأسفانه این موضوع به حقیقت نپیوست.

او تصریح کرد: هرات و تربت جام به‌لحاظ جغرافیایی به هم نزدیک هستند و از جهات دیگر اشتراکاتی بین زبان افغانستان و ایران وجود دارد؛ گذشته از اینها، ما هنوز در افغانستان ترکیباتی داریم که نیمی فارسی و نیمی از آن مغولی است. به عنوان مثال به مکان نگهداری و پرورش اسب «اخته‌خانه» گفته می‌شود، چون اخته به معنی اسب است؛ یا کلمات روسی مثل پامادور که به معنی گوجه‌فرنگی است، در زبان ما وجود دارد. امروز زبان فارسی دومین زبان اسلام است و در مسیر حفظ این زبان باید تمام قوای خود را به کار بگیریم.

سید حسین فخری، از دیگر پژوهشگران افغان در این نشست، در سخنانی تأکید کرد: تا امروز کارهایی در حفظ گویش‌ها و زبان فارسی در افغانستان انجام شده، ولی اغلب این حرکت‌ها ناقص مانده‌اند؛ شاید یک دلیل این مسئله در این باشد که اصولاً افغانستان هیچ‌وقت به‌لحاظ سیاسی ثبات نداشته و این مسئله در شکل‌گیری اندک کتاب‌هایی درباره گویش و زبان تأثیر منفی داشته است.

در پایان این نشست، مجید طامه در توضیح عملکرد گروه زبان‌ها و گویش‌های ایرانی در فرهنگستان زبان و ادب فارسی گفت: گروه ما زبان‌های ایرانی را از دوره باستان مورد بررسی قرار داده و در این حوزه عمدتاً پژوهش‌های لغوی را مدنظر داشته است. فرهنگ ریشه‌شناختی زبان فارسی در پنج جلد و واژه‌نامۀ موضوعی زبان‌های باستانی ایران از این جمله‌اند. بخش دیگر فعالیت ما به گنجینه گویش‌های ایرانی اختصاص دارد و ما برای این گنجینه یک راهنما تنظیم کرده‌ایم که در اختیار پژوهشگران قرار گرفته است. در قالب این گنجینه نزدیک به ۲۰۰ گونه زبانی را در ایران جمع‌آوری کرده‌ایم.

منبع: ایبنا