عیاران، شوالیه‌‏های ایرانی / هانری کربن

1403/12/19 ۱۱:۱۵

در عصر ساسانی و چه بسا پیش از آنها، گروهی از جوانمردان ایرانی به نام «اسواران» (به معنی اسب سواران) پیدا شدند که به دستگیری از مستمندان و افتادگان همت گماشتند. در طبقات پایین تر نیز دیگر جریان یاران (ایاران، عیّاران) پدید آمد که در عصر اسلامی به فتوت. جوانمردی نامور شد و در طی جنگهای صلیبی به غرب راه یافت. این نوشتار خلاصه ای از آن جریان عظیم فرهنگی را بازگو می کند.

تحول شوالیه گری نظامی به شوالیه گری معنوی

آنچه واژه عربی «فتوّت» و لغت فارسی «جوانمردی» برآن اطلاق می‌‏شود، از خصوصیات فرهنگ و تمدن معنوی اسلامی است که هم مورد توجه و علاقه پژوهندگان علوم دینی است، هم مطمح نظر فیلسوفان و جامعه شناسان. واژه عربی «فتی» که جمع آن فتیان است، بر مفهوم جوانی  از شانزده تا سی سالگی  دلالت می‌‏کند. معادل فارسی این واژه، «جوان» و معادل لاتینی‌‏اش جوونیس(Juvenis ) است. «جوانمردی» که معادل فارسی فتوت است، همان جوانی است و مفهوم دقیق لغوی آن، دوره جوانی از حیث جسمانی است؛ اما معنای مجازی آن، «سالک» یا زائر معنوی  است که به منزلگه دل رسیده باشد؛ یعنی حقیقت باطنی انسان را درک کرده و درنتیجه به مرحله جوانی جاودانه روح نایل گردیده باشد. جوانی از لحاظ جسمانی به  معنای رسیدن به کمال و شکفتگی ظاهری و جسمانی انسان و از لحاظ معنوی به مفهوم شکوفایی کامل خصلت ها و نیروهای درونی اوست. به جوان، فتی یا جوانمرد و در زبان فرانسه شوالیه می‌‏گویند. ظاهراً برای واژه‌‏فارسی جوانمرد، شوالیه مناسب ترین  معادل است و مورد پسند خاطر دوستان ایرانی نیز هست؛ زیرا استعمال این کلمه پیشینه‌‏ای طولانی دارد و کاربرد آن در برابر شوالیه احتمالاً به هامر‏‌‏‌‏‌‏پورگشتال(HammerPurgstal) خاورشناس معروف سده نوزدهم‌‏‌‏‌‏‌‏بازمی‌‏گردد. از او انتقاد کرده‌‏اند که منشأ و مبدأ فتوت را به زمان ابوالعباس احمد الناصرلدین الله (۵۷۷  ـ ۶۲۰ق) خلیفه عباسی نسبت داده است و حال آنکه این فتوت، پیدایش دوباره عارضه زودگذری بود که درآن دوران نیز چندان نپایید.

پژوهش های تاریخی نشان می‌‏دهد که ظهور فتیان درآغاز سده چهارم ق/ دهم میلادی بود و فتیان درآن وقت به «عیاران»، «سرگردانان» یا «یاغیان» شهرت داشتند. البته ما میان ایشان و جوانمردان ارتباطی نمی‌‏بینیم. ظاهراً اصول جوانمردی در سده پنجم هجری تکوین یافت وآثار آن در تألیف هایی که پیوندگاه فتوت و تصوف‌‏اند، دیده می‌‏شود.

تعجب بسیار در این است که در عصر ما پژوهش های تاریخی را به گونه‌‏ای بازسازی می‌‏کنند که گویی واقعیت های تاریخی بدین سان بوده است؛ و در عین حال شهود وجدانی ما را که اسناد اصیل تاریخی نیز مؤید آنهاست، نادیده می‌‏‌‏انگارند. در گذشته همه «پهلوانان» و «سپاهان» (چه پیاده و چه سواره) عیارانی بودند که بعدها خود را جوانمرد نامیدند. بنابراین باید پذیرفت که جوانمردان به کلی تغییر ماهیت پیدا کردند؛ یعنی شوالیه گری نظامی و جنگی به شوالیه گری معنوی و عرفانی و جوانمردی تبدیل یافت. گذار از حماسه  پهلوانی به حماسه عرفانی، از ویژگی های فرهنگ ایرانی است؛ همچنان که شهاب‌‏الدین سهروردی (شیخ اشراق) پهلوانان حماسی ایران باستان رابه عرصه عرفان اسلامی برده است.

فتوت معنوی عرفانی

به هر حال موضوعی معنوی و اساسی در میان است که نمونه‌‏های دیگری نیز دارد؛ همچنان که نخستین نسلهای مسلمانان سخت گرم  جهاد بودند و می‌‏کوشیدند تا حد امکان اسلام را به بلاد عالم گسترش دهند و امنیت حدود «دارالاسلام»  (سرزمین اسلامی) را تضمین کنند. صوفیان هم درآن جهاد شرکت داشتند و با ایثار جان خود از شاهدان و شهیدان راستین آن بودند. صوفیان سپس به این سخن پیامبر (ص) گراییدند که: «ما از جهاد اصغر برگشتیم، اینک هنگام جهاد اکبر است.» جهاد اصغر یعنی سلاح برداشتن و جنگ با کفار؛ و جهاد اکبر یعنی نبرد با نفس امّاره تا انسان بتواند به آزادی حقیقی و کمال معنوی برسد. سخن پیامبر (ص) بر چگونگی گذار از شوالیه گری نظامی و جنگی به فتوت معنوی عرفانی دلالت دارد و رساله‌‏های مجموعه‌‏ای که از آن یاد کردیم، این آرمان و راه رسیدن به آن را نشان می‌‏دهد.

«فتوت نامه» مشتمل بر مجموعه‌‏ای از اصول و قواعد شوالیه گری معنوی است و همه رساله‌‏های آن از وجوه مشترکی برخوردار است؛ و گواه دیگری بر این است که شوالیه‌‏گری پیشینه‌‏ای کهن دارد. مراد، بحث و جدل درباره دعاوی تاریخی و یا ارائه اسناد و مدارک مضبوط نیست، بلکه منظور بیان همت و حمیّت جوانمردانة گروهی است که به تعهد معنوی دست یازیده‌‏اند. در پرتو چنین نگرش و برداشتی است که می‌‏خواهیم با این بررسی و بدون آنکه توجیه یا تفسیری از ناحیه خود آورده باشیم، ویژگی های فتوت را آشکار سازیم.

پیشینه فتوت

جوانمردی از لحاظ عرفانی دارای سابقه‌‏ای تاریخی است که به حضرت ابراهیم(ع)می‌‏رسد. فتوت با تصوف پیوندی بسیار نزدیک و بنیادی دارد. سابقه تصوف به شیث پسر آدم می‌‏رسد. شناخت فتوت شاخه‌‏ای از تصوف و یکتاشناسی است و ا ین مطلبی است که فصل اول فتوت نامه واعظ کاشفی با آن آغاز می‌‏شود. اقدام حضرت ابراهیم در جهت تعمیم اصول فتوت به کلیه وجوه زندگی است؛ یعنی فتوت همچون شیوه زندگانی معرفی می‌‏گردد تا هر کسی به حسب وضع و موقع خود، راهش را برگزیند.

غالباً در شگفت می‌‏شوند که چرا فیلسوفان متقدم اسلامی ـ جز عده‌‏ای اندک شمارـ  اصولی را به عنوان «فلسفه اخلاق» وضع نکرده‌‏اند. در واقع فلسفه اخلاق و آرمان های متعالی این فلسفه را در فتوت‌‏نامه‌‏ها می‌‏توان یافت. نوع و شیوه زندگانی که در فتوت نامه‌‏ها عرضه می‌‏کنند، با اصول دین نبوی انطباق کامل دارد. اسلام بر پایه دو اصل اعتقادی استوار است:یکی نبوت که همانا رسالت پیامبر(ص) است؛ و دیگری ولایت که تجلی آن در امامان است. «اولیاء الله» که مظهر عصمت و انوار الهی‌‏اند، نمونه کامل رهبران روحانی و معنوی، یعنی ادامه دهندگان راه پیامبران  هستند.

پس به هر دوری ولیی قائم است

‏تا قیامت این ولایت دائم است

پس ازدوره نبوت، «ولایت» آغاز می‌‏شود و فتوت که جامع هر دوی اینهاست، پایه‌‏گذارش حضرت ابراهیم(ع)، قطب آن امام علی(ع) و خاتم آن حضرت حجت (عج) است.از اینجا پیداست که اندیشه فتوت بستگی کامل با اندیشه شیعی و برداشت شیعه از امامت دارد. همچنان که پژوهشگران اهل سنت که به پژوهش درباره فتوت برخاسته‌‏اند، به‌‏‌‏رغم میل خود چون محققان شیعی عمل کرده‌‏اند. از دیدگاه فتوت، رسالت پیامبران از عصر حضرت ابراهیم(ع) همانند خدمت شوالیه گری است؛ یعنی حضرت ابراهیم نمونه فتی  (جوانمرد) و امام علی(ع) نمونه کامل آن است.

ایوگنیودورس(Eugenio dors) مدعی است که اصول اخلاقی زرتشتی به نظام شوالیه‌‏گری انجامیده است و ما نیز برآنیم که میان یاران سوشیانت زرتشتی و یاران امام دوازدهم، وجوه مشترکی هست و در اینجا می‌‏توان این خصوصیت مستمر روح ایرانی را به خوبی دید. قبلاً گفتیم که نخستین بار سهروردی درباره گذار از حماسه پهلوانی و حماسه عرفانی سخن به میان آورده بود. این گذار را در انتقال و تبدیل جهاد اصغر به جهاد اکبر می‌‏توان دید. خلاصه آنکه آرمان شوالیه‌‏گری در بر گیرندة معنویت است؛ معنویتی که در عالم روحانی نفوذ کرده و همه احوال و وجوه زندگی را در بر می‌‏گیرد و به آن روح می‌‏بخشد.

در غرب

در مغرب زمین سده چهاردهم میلادی این روح و حال و جذبه نزد عارفان بزرگ آلمانی و به ویژه در ولایت رنانی(Rhenan) دیده می‌‏شود؛ نزد عارفانی چون جان اکهارت، جان تاولر و هنری زوزو  (suso) که «دوستان خدا» نامیده می‌‏شدند. پیش از آنکه رولن مِرسون (Merswin) جزیره «سبز» خود را در شهر استراسبورگ بنیاد گذارد، گفته بود:«عصر صومعه‌‏ها سپری شده است و چیز دیگری باید تا بتواند پاسخگوی  آرمان ما باشد؛ آرمانی جز آرمان روحانیان و غیر روحانیان، بلکه آن آرمانی که مطلوب شوالیة معنوی است.»

 این «چیز دیگر» همان است که عرفا در طلب آن بوده‌‏اند؛ همان آرمانی که مردم از حضرت ابراهیم می‌‏خواستند، یعنی «آرمان نوین» فتوت. از این روست که نه تنها اهل تصوف، بلکه سایر مردم در صنفهای دیگر فتوت‌‏نامه‌‏های ویژه‌‏ای برای خود داشتند؛ برای مثال در مجموعه‌‏ای که از آن یاد کردیم، به متنی بسیار کمیاب و استثنایی به نام «فتوت‌‏نامه چیت‌‏سازان» برمی‌‏خوریم  که رساله هفتم این مجموعه  رسائل جوانمردان  را تشکیل می‌‏دهد. این رساله گواه این مدعاست که هر صنفی فتوت‌‏نامه خاصی داشته است.

بعداً خواهیم دید که شوالیه گری معنوی در مسیحیت با آیین فتوت در اسلام درهم‌‏آمیخت. این موضوع همواره توجه مورخان را به خود جلب کرده است. چون از تحول شوالیه‌‏گری نظامی به شوالیه‌‏گری عرفانی سخن به میان می‌‏آید، خاطره «پرستشگاهیان» مغرب زمین زنده می‌‏شود.هنگامی که  پرستشگاهیان در جنگهای صلیبی شرکت جسته و در ویرانه‌‏های معبد سلیمان مأوا گزیده بودند، ظاهراً سخن نهان روشی (باطنی) و مکتبی عرفانی در میان نبود. با این همه پرستشگاهیان چند گاهی پس از آن از پی نهان روشی رفتند. بسیاری از دوستان ایرانی بر این عقیده‌‏اند که نهان روشی مغرب زمین بر اثر تماس با نهان روشی اسلامی پدید آمده است. چه مکتب صوفیه در مکتب های غربی اثر گذاشته باشد و چه مذهب اسماعیلیه، این دو کیش و روش سرچشمة  ایرانی پیش از اسلام دارد. مراسم و سلسله مراتبی که در مدارج عضویت افراد در این فرقه‌‏ها دیده می‌‏شود، عیناً به گروه های نهان روش مغرب زمین راه یافته است.

 به زعم ما می‌‏توان تا اندازه‌‏ای پاسخ این پرسش ها را در فتوت نامه‌‏ها یافت. فتوت‌‏نامه‌‏ها به ما کمک می‌‏کنند تا به بررسی تطبیقی تحول شوالیه‌‏گری نظامی به شوالیه‌‏گری عرفانی در تمدن مسیحیت و اسلام بپردازیم. همچنان که پرستشگاهیان قدیس برنار و گرال، تحولی است که به نهان روشی گرایش دارد و قرابتش با اصول فتوت نزدیک است.

خوب می‌‏دانیم که خاطره بیت‌‏المقدس و پرستشگاهیان در مغرب زمین، هیچ گاه از یادها نرفته و ارتباطی به موقعیت جغرافیایی فلسطین و بیت‌‏المقدس ندارد. این خاطره از معتقداتی باطنی که طی قرنها ادامه داشته نشأت می‌‏گیرد؛ برای مثال این خاطره در سده هیجدهم با نهان روشی پرستشگاهیان ظهور کرده،  آثاری از خود به جا گذاشته است؛ همچنان که برای شناخت فتوت نمی‌‏توان تنها به اسناد و مدارک اتکا کرد، برای شناخت نقش نحله اسکاتلند در انتقال سنتهای بنّایان آزاد (فراماسونری) نیز نمی‌‏توان تنها به اسناد تاریخی اتکا نمود. پیدایش شوالیه‌‏گری پرستشگاهی با شیوه باطنی در میانه سده هیجدهم، نمونه آ شکار تحول شوالیه‌‏گری جنگی به شوالیه‌‏گری عرفانی و رواج باطنی گری است. چه باطنی گری به مانند فتوت همه آرمان های زندگی را در حد خود در بر می‌‏گیرد. لازم به توضیح نیست که  باطنی گری عملی صنف «بنّا» وقتی به باطنی گری تمثیلی  (سمبلیک) مبدل شد و درآن مستحیل گردید، درست شباهت به وحدت معماران سازنده کلیساها در قرون وسطی با شهسواران بیت‌‏المقدس داشت.

درجات سه گانة «شاگرد، یار، استاد» که در جرگة بنایان آزاد دیده می‌‏شود، به مانند «تربیه، صاحب و استاد» در اصول جوانمردی است. عضویت افراد در صنف بنایان، شباهت زیادی به سازمان شوالیه گری در مغرب زمین داشت؛ اما در مشرق زمین هر حرفه و صنفی را فتوت نامه‌‏ای بود. امیدواریم روزی بتوانیم فتوت نامه معماران سنتی و فتوت نامه کاشی‌‏سازان را به دست آوریم. کاشیکاری های نمای بیرونی مساجد ایرانی، از جمله مسجد جامع  اصفهان بیانگر «تمثیل» حالت ها و اندیشه‌‏هایی هستندکه ما رمز آنها را گم کرده‌‏ایم. ای‌‏‌‏کاش پژوهشگران ایرانی می‌‏توانستند جریان یاران فرانسه گرد (Tour de france) را در فرانسه بررسی کنند تا به همبستگی جهانی که یهود و نصارا و مسلمان را دربرمی‌‏گیرد، پی برده شود؛ چه، اگر بپذیریم که حضرت ابراهیم (ع) ابوالفتیان و پدر همه شوالیه‌‏های ادیان ابراهیمی است، پدر همه اهل کتاب نیز به شمار می‌‏آید و از اینجا می‌‏توان به پیوند جهانی ادیان پی برد.

از مجموع  هفت فتوت‌‏نامه، شش رساله نخست آن پیش از رساله واعظ کاشفی تألیف شده که او از عبدالرزاق کاشانی بسیار متأثر شده است؛ ولی تعیین دقیق تاریخ تدوین فتوت نامه چیت‌‏سازان به طور یقین ممکن نیست. تاریخ تدوین شش رساله نخست، میان قرنهای هفتم تا نهم هجری است. دو متن فارسی شیخ شهاب‌‏الدین عمر سهروردی(۵۳۹  ـ ۶۳۲ق) از ویژگی هایی  برخوردار است؛ چه، او مشاور دینی الناصر لدین‌‏الله‌  خلیفه عباسی  بود و می‌‏دانیم که آن خلیفه آرزوی برقراری اصول فتوت را در سراسر جهان در سر می‌‏پروراند. او می‌‏خواست همه تشکیلات جوانمردان را زیر یک پرچم آورد. در این زمینه حتی از «فتوت درباری» سخن به میان آمده است و خلیفه عباسی به دست عبدالجبار بغدادی به جرگه جوانمردان پیوست و جامه مخصوص فتوت را از دست او گرفت. رؤیای بزرگ این خلیفه با خود او به خاک سپرده شد؛ اما فتوت به راه خود ادامه داد و این مطلب مهمی است.

منبع: روزنامه اطلاعات