مبانی و روش مهندس بازرگان متاثر از آموزه‌های قرآنی بود / محمد توسلی

1393/10/30 ۱۱:۵۵

در روش شادروان مهندس مهدی بازرگان، در مدیریت و به خصوص در دوره‌یی كه در دولت موقت مسوولیت اجرایی داشتند ویژگی‌های خاصی وجود دارد كه جا داردر روش شادروان مهندس مهدی بازرگان، در مدیریت و به خصوص در دوره‌یی كه در دولت موقت مسوولیت اجرایی داشتند ویژگی‌های خاصی وجود دارد كه جا دارد مورد توجه و بررسی بیشتری قرار بگیرد.د مورد توجه و بررسی بیشتری قرار بگیرد.

در روش شادروان مهندس مهدی بازرگان، در مدیریت و به خصوص در دوره‌یی كه در دولت موقت مسوولیت اجرایی داشتند ویژگی‌های خاصی وجود دارد كه جا دارد مورد توجه و بررسی بیشتری قرار بگیرد.

به‌طور كلی روش مهندس بازرگان رعایت اصول مدیریت، رعایت نظم و انجام همه برنامه‌ها به صورت تدریجی و گام به گام بوده است. به‌طوری كه در آن شرایط بحرانی سال اول انقلاب، مهندس بازرگان كوشش می‌كرد فضای ملتهب انقلابی را كه به‌طور طبیعی بر اثر انقلاب پدید آمده بود آرام كند تا انجام ماموریت استقرار نظام جدید و پاسخ به مطالبات مردم امكان‌پذیر شود. در آن شرایط این جمله معروف را در سخنانشان داشتند كه حالا انقلاب، جنبه تخریبی آن، تمام شده و باید به دنبال سازندگی باشیم و همواره بر این مساله تاكید داشت كه روش ما باید گام به گام باشد و برنامه‌های ما باید به صورت تدریجی انجام شود.

این انتظار كه ما بتوانیم فرهنگ استبدادی ٢٥٠٠ ساله را یك‌شبه به آزادی و دموكراسی تبدیل كنیم، اینكه خرابی‌های به بار آمده را یك شبه بتوانیم گلستان كنیم باید از ذهن دور كرد. اینكه بعضی‌ها شعار می‌دادند كه مشكل مسكن را سه یا شش‌ماهه حل می‌كنیم كاملا برخاسته از احساس و از واقعیت مدیریتی به دور بود. به همین مناسبت در آن شرایط این واژه گام به گام توسط برخی از گروه‌های مخالف به عنوان توهین و ناسزا علیه دولت موقت مطرح می‌شد و عده‌یی نیز ایشان را با بر‌چسب سازشكار! و حتی گاهی با عنوان امریكایی! توصیف می‌كردند. 

مهندس بازرگان در مدیریت خود همیشه از افراط و تفریط پرهیز می‌كرد و به دنبال این بود كه با روش متعادل و رعایت اصول مدیریت برنامه‌ریزی كند و در یك چارچوب نظم مدیریتی كارها را پیش ببرد. این نوع نگاه مهندس بازرگان فقط مربوط به ٩ ماه دولت موقت نبود، بلكه از همان ابتدایی كه در دهه ٢٠ وارد عرصه علمی، فرهنگی، اجتماعی و سیاسی شد همواره همین روش را داشت و این مبانی و روش مهندس بازرگان متاثر از آموزه‌های قرآنی بود. می‌دانیم كه ایشان با آموزه‌های قرآنی آشنا و متاثر از آن بود.

حدود ٣٠٠ اثر كلیدی ایشان كمتر اثری است كه مبتنی بر آیات قرآن و استدلال‌های قرآنی نباشد، البته به غیر از آثاری كه كاملا قرآنی است مثل سیر تحول قرآن و بازگشت به قرآن. ب

قیه آثار حتی آثار علمی ایشان هم گهگاه مبتنی بر آیات قرآن است. چرا كه مهندس بازرگان این آموزه را از قرآن گرفته بود كه خدایی هم كه قادر متعادل است حتی خلقت را به صورت تدریجی می‌آفریند.

آیات متعددی نیز وجود دارد كه درباره تحولات انسان صحبت می‌كند. مثل آیه معروف «إن‌الله لا یغیرُ ما بِقوْمٍ حتى یغیرُواْ ما بِأنْفُسِهِمْ» كه از همان شهریور ٢٠ سرلوحه اندیشه، افكار و كار افرادی مثل آیت‌الله طالقانی، مهندس بازرگان و... قرار گرفت. جامعه تغییر پیدا نمی‌كند مگر اینكه شخصیت و نفوس مردم به تدریج عوض شود. چون تحول در وجود انسان‌ها یك‌شبه اتفاق نمی‌افتد و این نشان می‌دهد كسانی هم كه بخواهند موثر عمل كنند باید از این روش استفاده كنند.

در اینجا به این نكته اشاره می‌كنم كه اگر قرار بود تحول رادیكال یك‌شبه در انسان‌ها به وجود بیاید خداوند متعال نیز تنها یك پیامبر می‌فرستاد و او هم تلاش می‌كرد با زور این تحول را یك‌باره در انسان ایجاد كند.

اینكه به قول معروف ١٢٤هزار پیغمبر ارسال شده نشان می‌دهد كه طبیعت خلقت انسان این است كه این تحول باید تدریجی، گام به گام و معتدل انجام شود. این مبنایی است كه من فكر می‌كنم مهندس بازرگان در آن متاثر از آموزه‌های قرآنی است. اما همزمان ایشان متاثر از یك تجربه بشری هم هست.  به لحاظ مدیریتی و علمی در طول تاریخ نشان داده شده است كه تحولاتی موفق بوده و به نتیجه رسیده كه به صورت تدریجی و همراه با اعتدال انجام گرفته است. در قرن نوزدهم گفتمان انقلابی در سطح روشنفكران جهانی برای تحول در شرایط اختناق و سركوب مطرح بود، بر همین اساس هم انقلاب‌های زیادی در سرتاسر جهان شكل گرفت مثل انقلاب اكتبر شوروی، انقلاب كوبا، ویتنام، چین، الجزایر و... .

همه این انقلاب‌ها را كه بررسی می‌كنیم می‌بینیم كه امروز لااقل در قرن بیستم همگی به این جمع‌بندی و سطح علمی رسیده‌اند كه هیچ یك از انقلاب‌ها به اهداف و آرمان‌های اولیه خود كه همان فضیلت عدالت و آرمان‌های انسانی است، نرسیده‌اند.

به همین دلیل در قرن بیستم گفتمان جدیدی در سطح جهانی مطرح شده است به نام گفتمان اصلاحات، یعنی تغییرات تدریجی، گام به گام و توأم با اعتدال و پرهیز از افراط و تفریط. این هم به نظر من یكی از مبانی‌ای است كه مهندس بازرگان متاثر از آن بود. نگاه مهندس بازرگان به مسائل فرهنگی جامعه ایران نیز در جایگاه خود قابل بررسی است.

در بسیاری از آثار خود و در مسائل فرهنگی، مهندس بازرگان تاكید می‌كند كه یكی از خروجی‌های فرهنگ استبدادی كه همه ما ایرانی‌ها متاثر از آن هستیم فرهنگ زور و زود است. یعنی فكر می‌كنیم با زور می‌توانیم زود به نتیجه برسیم در حالی كه این‌طور نیست.

این همان فرهنگ استبدادی است كه این منطق و روش را بر ما تحمیل كرده است. به همین علت در برخی مقاطع دچار افراط و تفریط می‌شویم اما عملا كار مثبتی در راستای آرمان‌ها و برنامه‌های خود انجام نمی‌دهیم.

محور دیگری كه می‌توان پیرامون عملكرد مهندس بازرگان برجسته كرد نظمی آرام است كه در آثار ایشان وجود دارد. اگر آثار ایشان را از شهریور ١٣٢٠ كه كار فرهنگی- اجتماعی را آغاز كرده، سخنرانی كرده و مجموعه چاپ شده است در نظر بگیرید و مجموعه را حداقل طی این شش دهه ارزیابی كنید این ویژگی را می‌بینید.

پژوهشی هم در دهه ٦٠ در یكی از كلاس‌هایی كه در نهضت آزادی در خیابان مطهری داشتیم توسط دانشجویان انجام شده بود كه در آن آثار چهار متفكر اسلامی را بررسی كرده بودند؛ مهندس بازرگان، آیت‌الله طالقانی، استاد مطهری و دكتر شریعتی.

 نمودارهای بسیار جالبی به دست آمده بود كه روحیات آنان را نشان می‌داد. آثار مهندس بازرگان در طول زمان منحنی بسیار آرام و خطی را نشان می‌داد به‌طوری كه به‌طور متوسط هر سال یك و نیم اثر داشته‌اند.

البته آثار كلیدی ایشان مثل راه طی شده، ذره بی‌انتها، عشق و پرستش و سیر تحول قرآن. اما منحنی آثار دكتر شریعتی را كه بررسی كرده بودند بین سال‌های ٤٨ تا ٥٢ اوج چشمگیری را نشان می‌داد و هر سال حدود ٢٠ اثر داشته‌اند.

آثار آیت‌الله طالقانی و استاد مطهری هم كمی افت و خیز نشان می‌داد، اما آثار مهندس بازرگان كاملا خطی و آرام و تدریجی پیش می‌رفت.

در اینجا خوب است به چند نكته دیگر اشاره شود. مهندس بازرگان در عرصه سیاسی هم همواره از همین روش اعتدال استفاده می‌كردند. زمانی كه نهضت آزادی در سال ٤٠ تشكیل شد، پس از انتشار نشریه تحلیلی «ایران در آستانه یك انقلاب بزرگ (!) و برگرداندن تاریخ خود» در بهمن‌ماه سال ٤١ و اعتراض به رفراندوم شاهانه!! رهبران و فعالان نهضت بازداشت شدند.

مهندس بازرگان در این دادگاه نظامی به شاه این پیام را دادند كه ما آخرین گروهی هستیم كه با زبان قانون با شما سخن می‌گوییم اگر فعالیت قانونی و علنی ما را برنتابید، سرنوشت شما با گروه‌هایی خواهد بود كه با زبان اسلحه با شما برخورد خواهند كرد. اما به خصوص پس از انقلاب، انقلابی كه مهندس بازرگان و همراهان‌شان در آن نقش كلیدی داشتند همواره به استراتژی مبارزه قانونی، علنی، تدریجی و مسالمت‌آمیز تاكید داشتند.

به همین علت استراتژی ایشان صبر و تلاش برای اصلاحات بود كه بایستی با صبوری و تلاش و به تدریج در جهت رسیدن به نتیجه مطلوب برنامه‌ریزی و اقدام كرد.

روزنامه اعتماد