رودکی؛ پیشگام در شعر فارسی

1402/10/5 ۱۳:۲۲

به بهانه چهارم دی ماه؛ روز بزرگداشت «رودکی»، در گفت و گو با دکتر علی رواقی عضو پیوسته فرهنگستان زبان و ادب فارسی نگاهی داریم به سروده ها و دیوان این شاعر شهیر ایرانی.

اهمیت رودکی در تاریخ ادب ما نه تنها به سبب آن است که وی پیش از شاعران بزرگ دیگر به سرودن شعر فارسی روی آورد، بلکه از آن جهت نیز هست که انواع مختلف شعر فارسی را به زیباترین و رساترین صورت ابداع کرد. او نخستین شاعری است که قالب‌های گوناگون شعر فارسی را بر پایه‌ای استوار بنا نهاد و راه را برای ظهور بزرگانی چون فردوسی و سایر استادان عصر غزنوی هموار کرد.

********

رودکی چه تأثیرمهمی در زبان معیار فارسی داشته است؟

روند حرکتی که رودکی و دیگر سرایندگان و نویسندگان ماوراء النهرى (فرارودی) و حوزه‌های دیگری هم چون، بلخ، ترمذ، مرو و ... در به کارگیری گونه گفتاری در کنار گونه نوشتاری یعنی زبان معیار فارسی، در سده های سوم و چهارم آغاز کردند در سده های پنجم تا هشتم در میان سرایندگان حوزه های شمال شرق همچنان ادامه یافت تا جایی که می توان گفت تمامی شاعران و نویسندگانی که به گونه ای از زبان های ایرانی میانه شرقی بهره ور شده بودند، خواه فرارودیان و خواه دیگرانی که این سوی رود میزیستند با سود جستن آگاهانه از گونه های گفتاری و نوشتاری یا آمیزه ای از این دو توانستند بسیاری از واژه ها و ساختارهای زبان های ایرانی میانه شرقی را پایدار و ماندگار کنند.

پس رودکی، این مسیر چگونه ادامه پیدا کرد؟

بلندا و اوج روند این حرکت را در سروده های مولانا و خاندانش به گونه ای استوار می بینیم، هرچند پیش از آنها، سوزنی، سمرقندی به دور از نقد و نگاه اخلاقی به سروده های او، در هزل های بی پرده و تند و گزنده خویش گونه گفتاری و گونۀ فرهنگی قشرهایی از سمرقندیان آن روزگار را به خوبی نشان می دهد و در مدیحه هایش بیشتر به گونه نوشتاری روی می آورد.

توانمندی زبانی و بیانی «رودکی» را چگونه تحلیل می کنید؟

تنوع و گونه گونی مضمون ها و توانمندی های زبانی و بیانی رودکی، در همان شمار اندک شعرهای بر جای مانده از او در سنجش با نمونه های شعر سرایندگان هم عصر و پس از او از پیشینه و پشتوانه شعر و شاعری در فرارود ( ما وراء النهر) حکایت می کند. این توش و توان را می توان از سرایندگانی دانست که پیشتر از رودکی بوده اند و آثار آنها به دست ما نرسیده است و نیز بیشتر می تواند از سرچشمه های فرهنگی و ادبی زبان سغدی یا دیگر زبان های ایرانی میانه شرقی سود برده باشد که چندین و چند قرن زبان و ادب و فرهنگ چیره و حاکم بر ایرانی تباران سغد سمرقند، بخارا و بخش هایی دیگر از «فرارود» بوده است.

در یک نگاه کلی سروده ها و دیوان رودکی چه ویژه گی هایی دارد؟

درباره رودکی و سروده های او در این هفتاد - هشتاد سال بیش از هر دوره ای گفته اند و نوشته اند. دیوان لاغر و کوچک رودکی در کنار بیت هایی که به او نسبت داده اند، بیشتر از هزار و یکصد بیت نیست که دست کم یک چهارم و شاید بتوان گفت نزدیک به یک سوم از این شمار، یا منسوب به رودکی است یا به دلایل زبانی و اندیشگی و منطقی نمی تواند از او باشد. چنین می نماید که حجم کم دیوان رودکی در کنار پیشگامی او در شعر فارسی و گونه گونی مضمون ها و پختگی سروده های اندک او، سبب شده است که افزون بر بیست و چند چاپ در دسترس دوستداران رودکی و زبان و ادب فارسی قرار گیرد. اما از این میان کمتر چاپی از این کتاب را می شناسیم که توانسته باشد دشواری ها و بدخوانی های واژگانی شعر رودکی را چنانکه بایسته است، شرح و توضیح کند تا خواننده بتواند به آسانی این چند و چندین صد بیت بر جای مانده از رودکی را درست بخواند و دریابد.

جنابعالی در کتاب «سروده های رودکی» چه اقدامی برای حل دشواری ها و بدخوانی های واژگانی شعر رودکی انجام داده اید؟

بنده تلاش کرده ام تا چاپ های گوناگون دیوان رودکی را ببینم و بخوانم تا بتوانم با دریافت ها و برداشت های متفاوت مصححان و شارحان و رودکی پژوهان آشنایی پیدا کنم و از داوری های آنها درباره زبان و بیان سروده های رودکی بیش از پیش بهره ببرم و از معنی های پیشنهادی آنها برای واژه ها و بیت ها آگاه گردم.

برای اینکه خوانندگان از چگونگی سامان گرفتن این پژوهش درباره رودکی و سروده هایش به روشنی آگاه شوند بایسته است که بگوئیم از میان نزدیک به سی تصحيح و متن چاپی که از دیوان رودکی در بلندای هشتاد سال فراهم شده است، تنها نه متن از دیوان او را برگزیدم که کوشیده ام واژه های کاربردی در شعر رودکی را بیش و کم معنی گذاری نمایم یا شرحی هر چند کوتاه از برای واژگان رودکی به دست دهم.

منبع: انجمن آثار و مفاخر فرهنگی

نظر دهید