اهمیت اسناد و اوراق تاریخی در واکاری تاریخ دوره صفویه

1402/9/29 ۰۷:۴۵

صفویان برای تصدیق اسناد و نامه‌ها از علایم و عباراتی استفاده می‌کردند که هویت شیعه اثنی‌عشری آن‌ها را هویدا می‌ساخت.

نشست مشترک پژوهشکده زبان‌شناسی، کتیبه‌ها و متون و گروه پژوهشی هنرهای سنتی برگزار و در آن مباحث «اهمیت اسناد و اوراق تاریخی در واکاری تاریخ دوره صفوی»، «زبان‌ها و گویش‌های محلی ایران و بازیابی اصطلاح خویشاوندی ایرانی»، «گذری بر آرامگاه بختیاری‌ها و سنگ مزار آنها»، «سمفونی رنگ‌ها در قالی‌های دستبافت یزد»، «کاربرد چند واژه ایرانی در تحریر یونانی کتیبه شاپور بر کعبه زرتشت» و «واکاوی پژوهش‌های گروه هنرهای سنتی» در آن بررسی شد.

مژگان اسماعیلی رییس پژوهشکده زبان‌شناسی، کتیبه‌ها و متون در این نشست از اهمیت اسناد و اوراق تاریخی در واکاری تاریخ دوره صفوی سخن گفت و در این راستا به تشریح منابع اطلاعاتی دقیق، چالش فرضیات، دقت و اعتبار تاریخی، حفظ حافظه تاریخی، منبع تفسیر و تحلیل پرداخت. صفویان برای تصدیق اسناد و نامه‌ها از علایم و عباراتی استفاده می‌کردند که هویت شیعه اثنی‌عشری آن‌ها را هویدا می‌ساخت. انواع اشعار و عبارات موجود در مُهرها، طغراها و سرنامه‌ها این مطلب را تأیید می‌کند. افزون بر آن، امضای فرمان‌ها و مُهر تأیید صاحب‌منصبان، نشانگر نظامی توسعه یافته در این دوره است.

عضو هیأت علمی پژوهشگاه میراث‌فرهنگی و گردشگری بیان کرد: ثبت و سواد برداری از اسناد و نامه‌ها و ضمن‌نویسی نامه‌ها و احکام، حکایت از شیوه‌ای اجرایی و منظم و قابل رصد دارد که فقط در نظام اداری صفویان وجود داشت. همه فرمان‌ها بدون استثنا از جانب سه مقام «صاحب توجیه»، «ناظر دفترخانه» و «داروغۀ دفترخانه» مُهر شده و با عبارت «رویت» تأیید می‌گردید؛ همچنین مُهر و خط «سرخط نویس» بر تمام احکام منشی‌الممالک و حتی واقعه‌نویس وجود داشت و برای هر مقامی که ارسال می‌شد، امضای وزیراعظم ضروری می‌نمود؛ فقط در مورد مقام روحانی بود که امضای صدر در کنار امضای وزیراعظم قرار می‌گرفت.

وی بیان کرد: مطالعه و بررسی اسناد این دوره آشکار می‌کند که برای انواع دستورات از جمله انتصابات، اعطایا، معافیت‌ها، مجازات‌ها، احکام قضایی و حقوقی و قراردادها سندی خاص در دستگاهی جداگانه صادر می‌شد و در «دفاتر خلود» ثبت می‌گردید تا در مواقع لزوم قابل ارائه باشد. صفویان از نظام دیوانی تیموریان و ترکمانان پیروی می‌کردند؛ با این تفاوت که عمداً تفکرات شیعی خود را بر امور کشوری برتری می‌دادند. اسناد و نامه‌های تاریخی این دوره، بیانگر وجود نظامی منظم و پیچیده است و در واقع، قدرت حکومت مرکزی را نشان می‌دهد که هیچ صاحب‌منصبی بدون اجازۀ شاه و امرای معتمدش قادر به انجام هیچ امری نبوده است.

رضا امینی استادیار پژوهشگاه میراث‌فرهنگی و گردشگری زبان‌ها و گویش‌های محلی ایران و بازیابی اصطلاح‌های خویشاوندی ایرانی را به بحث نهاد و گفت: مطالعات اصطلاح‌های خویشاوندی، در حوزه مطالعات میان‌رشته‌ای زبان‌شناسی، و به‌طورخاص «جامعه‌شناسی زبان» و «مردم‌شناسی زبان قرار دارد». در حوزه جامعه‌شناسی و مردم‌شناسی، هدف اصلی پژوهشگران از مطالعۀ اصطلاحات خویشاوندی مطالعه فرهنگ، شیوه زندگی و روابط اجتماعی و قومی و تحولات آنها است. در حوزه زبان‌شناسی، هدف اصلی از بررسی و مطالعه اصطلاح‌های خویشاوندی، بررسی بخشی از ساختار و گنجینۀ واژگانی زبان، مؤلفه‌های معنایی و دگرگونی‌های دَرزَمانی (تاریخی) و هَم‌زمانی (امروزی) این اصطلاح‌ها است.

وی افزود: بررسی‌های زبان‌شناسی، جامعه‌شناسی و مردم‌شناسی نشان می‌دهد که در همۀ زبان‌ها منطق مشخصی بر کاربرد اصطلاح‌های خویشاوندی حاکم است؛ و پدیداری اصطلاح‌های خویشاوندی با توجه به اهمیت روابط خویشاوندی و بر پایۀ اموری همچون خون، نَسَب، پیوند سببی برآمده از ازدواج، نسل و جنس زیست‌شناختی انجام می‌گیرد. در بررسی اصطلاح‌های خویشاوندیِ زبان‌های ایرانی، درمی‌یابیم که زبان‌ها و گویش‌های مختلف ایرانی، نظامی پیچیده و غنی از اصطلاح‌های خویشاوندی دارند. افزون بر این، بخش مهمی از اصطلاح‌های خویشاوندی ایرانی در زبان‌هایی همچون هورامی، تالشی، تاتی، کردی، لُری، گویش ماه‌شهری و غیره تا به امروز حفظ شده است.

استادیار پژوهشگاه میراث‌فرهنگی و گردشگری گفت: این اصطلاح‌ها گذشته از آن‌که پیوندهای دَرهَم‌تنیده و دیرین ایرانی‌زبانان را نشان می‌دهند، می‌توانند پایۀ بازسازی نظام خویشاوندی و نظام اصطلاح‌های خویشاوندی مشترک ایرانی را فراهم آورد. به سخن دیگر، با بهره‌گیری از اصطلاح‌های خویشاوندی زبان‌ها و گویش‌های ایرانیِ سراسر ایران، می‌توان آن‌دسته از اصطلاح‌های خویشاوندی را که در برخی از زبان‌های ایرانی - از جمله فارسی - با اصطلاح‌های ناایرانی جایگزین شده‌اند، بازیابی کرد.

در ادامه موضوع کاربرد چند واژه ایرانی در تحریر یونانی کتیبه شاپور بر کعبه زرتشت، پژوهش مشترک فرهاد صولت و افشنگ پرهیزی‌راد ارائه شد.

فرهاد صولت با اشاره به اینکه کاربرد واژگان اصیل ایرانی در تحریر یونانی سنگ‌نوشته‌های اوایل دوره ساسانی نشان‌دهنده تأثیر فرهنگ و زبان مردم بومی ایران روی یونانی‌نشین‌های ساکن در ایران پس از سلوکیان یعنی در دوره اشکانی و اوایل حکومت ساسانی است تصریح‌کرد: درواقع، یونانیان دور از میهن اصلی و ساکن در ایران، اصطلاحات خاص فرهنگی، اقتصادی و سیاسی زبان‌های ایرانی را از دوره اشکانی تا ساسانی جایگزین واژگان یونانی کرده و به کار می‌بردند.

وی افزود: بنابراین، نفوذ فرهنگی مردمان مغلوب ایرانی بر فاتحان یونانی در چنین اصطلاحات زبانی، نمود داشته و توان دیوان‌سالاری و نظام اداری ایرانی را بازگو می‌کند. جای چنین پژوهش‌هایی به صورت تطبیقی در تحقیقات زبانی خالی است و امید است در آینده بررسی‌های بیشتر و عمیق‌تری از این گونه مطالعات انجام شده و نکات تازه‌ای از فرهنگ کهن ایرانی از میان سنگ‌نوشته‌ها و اسناد چندزبانه استخراج شوند.

گذری بر آرامگاه بختیاری‌ها و سنگ مزار آنها (واقع در مزارستان تاریخی تخت فولاد اصفهان) مبحثی بود که توسط زهرا حبیبی عضو هیأت علمی پژوهشگاه میراث‌فرهنگی و گردشگری مطرح شد.

زهرا حبیبی با اشاره به اینکه آرامگاه خانوادگی بختیاری‌ها در مجموعه آرامگاهی میر ابوالقاسم فندرسکی قرار دارد گفت: آرامگاه یا تکیه میر فندرسکی در بخشی از اراضی شمال غربی مزارستان تاریخی تخت فولاد اصفهان است. تاریخچه ساخت آرامگاه میرفندرسکی به قبل از سال ۱۰۲۴ ق می‌رسد. این آرامگاه چهار ایوانی است و در مجموع ۲۶ باب حجره در چهار ایوان یا اضلاع آن وجود دارد.

عضو هیأت علمی پژوهشگاه میراث‌فرهنگی و گردشگری افزود: اتاق‌های ضلع جنوبی به آرامگاه بختیاری‌ها اختصاص دارد. ایوان مرکزی واقع در ضلع جنوبی آرامگاه حسینقلی‌خان ایلخانی بختیاری (متوفای ۱۲۹۹ ق)، تالار بزرگ این ضلع آرامگاه ایل‌بیگی‌ها و اتاق جنوب شرقی آرامگاه نجفقلی‌خان صمصام‌السلطنه بختیاری (متوفای ۱۳۴۹ ق) است. در این مجموعه آرامگاهی تاکنون ۷۸ شخصیت از بختیاری‌ها شناسایی شده که سنگ مزار ۶۷ تن از آنان شناسایی، مورد بررسی، مطالعه و پژوهش قرار گرفته و سنگ مزار ۱۱ تن به دست نیامده است.

سامرا سلیم پور آبکنار گروه پژوهشی هنرهای سنتی نیز در این نشست به بحث در خصوص سمفونی رنگ‌ها در قالی‌های دستبافت یزد پرداخت و گفت: قالی دستبافت ایرانی یکی از هنرهای سنتی است که شهرت آن از مرزهای ایران فرا رفته تا جایی که تا سالیان متمادی نام ایران را با قالی دستبافت آن می‌شناختند.قالی دستبافت همچون پرده‌ای تصویریست که بافنده آن با استفاده از طرح، نقش و رنگ آرزوها، مکنونات قلب و خواسته‌های درونی‌اش را که متأثر از تجربه زیسته خویش در اقلیم خاصی است به عرضه ظهور می‌رساند. در میان عناصر تأثیرگذار غیر کلامی «عنصر رنگ» توصیف‌گر قدرتمندی است.

وی افزود: بر این اساس، قالی‌های دستبافت اقلیم یزد (متعلق به موزه فرش ایران) در این پژوهش انتخاب و پالت‌های رنگی آنها مورد مطالعه قرار گرفت بدین منظور از روش بصری اطلس رنگ مانسل و از شیوه دستگاهی اسپکترو فتومتری انعکاسی برای ارزیابی پالت رنگی قالیهای دستبافت یزد استفاده شده است.هارمونی و کنتراست رنگی این پالتها نیز بر اساس تئوری رنگ ایتن انجام شد. نتایج نشان میدهد که اقلیم جغرافیایی، مواد اولیه بوم‌آور، تجربه زیسته تاریخی، فرهنگی، اجتماعی، متأثر از آیین های بومی و مذهبی بر انتساب فام های رنگی در هنر قالی بافی یزد بسیار موثر است.

در پایان این نشست، طیبه عزت‌اللهی‌نژاد به برخی از پژوهش‌های صورت گرفته در این مرکز همچون بررسی زیورآلات نان یهودی اصفهان، شناسایی و مستند سازی هنرهای سنتی شهرستان بوشهر طرح دستبافته های سنتی، هنر قفل سازی در ایران، کاشی های عمارت شمس العماره، نقش و نگارهای مسجد جامع کرمان، مطالعه و پژوهش تکنیکی بر روی ساز قیچک بلوچی، سبک شناسی نگاره های ورقه و گلشاه و… اشاره کرد.

مدیر گروه پژوهشی هنرهای سنتی در واکاوی دو دهه پژوهش‌های گروه هنرهای سنتی گفت: این پژوهش‌ها با اهداف بنیادی، توسعه‌ای، کاربردی و توصیفی-تحلیلی، با رویکردهای کمی، کیفی و آمیخته در محورهای شناسایی، بررسی، مستندسازی، پژوهشی، معرفی و نگاهی صورت گرفته است.

عزت‌اللهی‌نژاد در ادامه به تشریح فعالیت‌های صورت گرفته در کارگاه‌های قلی‌بافی، باتیک، زری‌بافی، گچبری، میناکاری، کتابت و نگارگری، خاتم، طراحی سنتی، سازسازی و چوب پرداخت.

منبع: ایبنا