ترجمۀ فارسی "اصول الهیات" به قلم امیرحسین ساکت منتشر شد

1401/12/21 ۱۱:۰۴

اصول الهیات شاهکار پروکلوس، فیلسوف نوافلاطونی قرن پنجم میلادی، یکی از آخرین آثار بزرگ فلسفۀ یونانی است که بعدها به عالم اسلام و مسیحیت راه یافت و در تطور و تکامل فلسفه‌های اسلامی و مسیحی مؤثر بود.

دبا: ترجمۀ فارسی "اصول الهیات" به قلم امیرحسین ساکت توسط انتشارات مؤسسۀ پژوهشی حکمت و فلسفه منتشر شد.

اصول الهیات شاهکار پروکلوس، فیلسوف نوافلاطونی قرن پنجم میلادی، یکی از آخرین آثار بزرگ فلسفۀ یونانی است که بعدها به عالم اسلام و مسیحیت راه یافت و در تطور و تکامل فلسفه‌های اسلامی و مسیحی مؤثر بود. پروکلوس مؤلفی کثیرالتألیف بود و خوشبختانه بخش عمده‌ای از آثار او باقی مانده است. فلسفۀ نوافلاطونی، آخرین مکتب فلسفی یونان، فلسفه‌ای التقاطی و جامع بخش بزرگی از افکار فیلسوفان و مکاتب پیشین است. بخش بزرگی از این میراث عظیم فکری در آثار پروکلوس حفظ شده و قضا را از طریق آثار این متفکر مشرک به عالم اسلام و مسیحیت رسیده است. اصول الهیات از مهم‌ترین این آثار و خلاصه‌ای کوتاه از مبانی فلسفۀ نوافلاطونی است که در حفظ و انتقال تفکر یونانی به آیندگان نقشی بسزا داشته است. این کتاب پس از تاسوعات فلوطین مهم‌ترین رسالۀ نوافلاطونی است که به ما رسیده و البته نظم و ترتیب مطالب آن به مراتب بیش از تاسوعات است. اصول الهیات به تقلید از اصول هندسۀ اقلیدس بر مبنای نظمی هندسی و در قالب 211 قضیه تنظیم شده است و از این جهت اثری بدیع و بی‌مانند در شرح و اثبات مبادی فلسفۀ نوافلاطونی به شمار می‌رود. پروکلوس در ضمن این قضایا کل الهیات نوافلاطونی از واحد تا اقنوم عقل و نفس را استنتاج می‌کند و در خلال آنها به موضوعاتی دیگر چون وحدت و کثرت، علت و معلول، سلسله مراتب عقول و نفوس و ... می‌پردازد.

اصول الهیات پیوندگاه فلسفۀ یونانی با دو سنت بزرگ اسلامی و مسیحی است. این أثر سترگ نخست به عربی و سپس از عربی به لاتین ترجمه شد و تأثیر آن بر تطور فلسفۀ اسلامی و مسیحی گسترده و ژرف بود. ترجمه و تلخیص عربی این کتاب با عناوین کتاب الأیضاح لأرسطوطالیس فی الخیر المحض به عالم اسلام وارد شد و همانند اثولوجیا اشتباهاً آن را به ارسطو نسبت دادند. این اشتباه موجب خلط بسیاری از اندیشه‌های ارسطو و نوافلاطونیان و رواج قرائتی خاص از فلسفۀ یونانی شد که از مشخصات فلسفۀ اسلامی بوده است. بعدها در جریان ترجمۀ آثارِ اسلامی این کتاب از عربی به لاتین ترجمه شد و به اروپا راه یافت. البته تأثیرِ بزرگ‌ترِ اصولِ الهیات بر مسیحیت پیش از آن در اواخر قرن پنجم میلادی و از طریق آثاری منحول صورت گرفته بود که شاملِ بخش‌هایی از این اثر بود. نویسندۀ این آثار خود را دیونوسیوس آریوباغی، ملازم پولوس رسول و از چهره‌های مقدسِ کلیسا، معرفی کرده بود و این نام مجعول موجب مصونیت و حفظ آثار او شد. آثار او به رغم همۀ مخالفت‌ها در سراسر اروپای مسیحی گسترش یافت و اندیشه‌های وی بر متفکران مسیحی تأثیری فوق‌العاده داشت. 

خیر محض از بزرگ‌ترین مجاری انتقال عناصر نوافلاطونی به فلسفۀ اسلامی بوده و ای‌بسا تأثیر آن بیش از اثولوجیا و تفاسیر نوافلاطونی بوده است، چه هیچ‌یک از آن آثار از لحاظ دقت و انسجام منطقی با آن قابل قیاس نیست. این کتاب منبع اصلی بسیاری از مفاهیم از جمله جریان فیض و سلسله مراتب مجردات و تقسیم طبقات عالم است. کندی در فلسفه اولى و فارابی در عیون المسائل و  السیاسه المدنیه و در بخش نخست از آراء اهل مدینه الفاضله در بحث صدور کثرات از واحد از خیر محض تأثیر پذیرفته‌اند. ابن‌سینا در مقالۀ نهم از الهیات شفا و به خصوص در موضوع کیفیت صدور افعال از مبادی عالیه و با تصریحی بیشتر در نمط ششم از اشارات و تنبیهات تحت تأثیر آموزه‌های این کتاب بوده است. وی در تقسیم سه‌گانۀ کلی احتمالاً متأثر از پروکلوس و این کتاب بوده، چرا که تقسیمی مشابه، یعنی کلی قبل از کثرت و کلی در کثرت و کلی بعد از کثرت، در خیر محض دیده می‌شود. آنچه سهروردی به نام حکمت باستانی نقل می‌کند، به خصوص در موضوعاتی چون قاعدۀ الأشرف و سلسله‌های طولی و عرضی انوار شباهت چشم‌گیری با اندیشه‌های پروکلوس و محتوای این کتاب دارد. سه ساحت سرمد و دهر و زمان که اساس نظریۀ حدوث دهری میرداماد است، عیناً در اصول الهیات آمده و احتمالاً با این صراحت و دقت در هیچ منبعِ دیگری یافت نمی‌شود. و بالأخره ابن سبعین در بد العارف و ابوالبرکات در المعتبر نیز مطالبی آورده‌اند که با بخش‌هایی از خیر محض شباهت بسیار دارد.

متأسفانه به رغم اهمیت فوق‌العادۀ این کتاب محققان تاکنون توجه چندانی به آن نکرده‌اند و از معدود تحقیقات غربی که در این موضوع صورت گرفته، در جامعۀ علمی و دانشگاهی ایران استقبال نشده است. مسلماً دشواری محتوا و زبان غامض کتاب، چه در اصل یونانی و چه در ترجمه‌های موجود، از علل بی‌توجهی به این اثر بوده است. ترجمۀ اصول الهیات و معرفی آن به جامعۀ علمی کشور حائز اهمیت بسیار است، اما ترجمۀ آن از دیگر زبان‌ها ناممکن و بیهوده است، زیرا بدون رجوع به متن یونانی و بدون اشراف بر مبانی فلسفۀ پروکلوس از ترجمۀ عبارات این کتاب طرفی نخواهیم بست و صرفاً بر ابهام مطلب خواهیم افزود.

ترجمۀ فارسی کتاب که اینک تقدیم خوانندگان گرامی می‌شود، ترجمه‌ای از اصل یونانی است که ضمناً با ترجمه‌های انگلیسی و آلمانی مقابله شده است. متن یونانی و ترجمۀ فارسی در کنار یکدیگر چاپ شده که امکان مقابلۀ مطالب را برای محققان فراهم می‌کند. معادل یونانی همۀ اصطلاحات در حاشیۀ صفحات ضبط شده و علاوه بر آن فهرست کاملی از آنها در پایان کتاب آمده است. همچنین مقدمه و توضیحات مترجم انگلیسی کتاب، ای. آر. دادز، برای مراجعه و استفادۀ خوانندگان ترجمه و به متن کتاب ضمیمه شده است.

"اصول الهیات" نوشتۀ پروکلوس، با ترجمۀ امیرحسین ساکت  در 448 صفحه و شمارگان 500 نسخه با بهای 225 هزار تومان از سوی انتشارات مؤسسۀ پژوهشی حکمت و فلسفه منتشر شد.