مقام علمی استاد فقید دکتر ناصر

1401/8/29 ۱۱:۰۵

دکتر ناصر تکمیل‌همایون، استاد پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی که هفته قبل به دلیل ایست مغزی در بیمارستان طالقانی تهران بستری شده بود، متأسفانه صبح روز 25 آبان‌ماه 1401، جان به جان‌آفرین تسلیم کرد.

مراسم وداع با استاد تکمیل‌همایون روز پنج‌شنبه، 26 آبان‌ماه با حضور شخصیت‌های مختلف علمی و مورخین تأثیرگذار در پژوهشگاه برگزار و نماز میت زنده‌یاد تکمیل‌همایون توسط حجت‌الاسلام محمدصادق ابوالحسنی فرزند مرحوم علی ابوالحسنی(منذر) خوانده شد که قرار است پیکر او روز جمعه در زادگاهش شهر قزوین به خاک سپرده شود. گزارش تصویری این مراسم به همراهی یادداشتی در وصف مقام علمی این استاد فقید، از نظرتان می‌گذرد:

ناصر تکمیل همایون، دوم آذر ماه ۱۳۱۵ در یک محله سنتی در قزوین متولد شد. در سال ۱۳۲۵ بود که دانش‌آموز مدرسه توفیق در غرب آن موقع شهر تهران شد و بعد به دبیرستان علامه رفت. از کلاس هشتم به بعد شخصیت و مشی سیاسی و فرهنگی او که تا حدی شکل گرفته بود، آشکار شد؛ نوجوانی وطن‌دوست و مسلمان به‌تدریج با «حزب ملت ایران» و مرحوم داریوش فروهر آشنایی یافت و جذب آن شد که از ارکان جبهه ملی ایران به رهبری مرحوم دکتر مصدق بود. در دبیرستان علامه با برخی از بزرگان همچون دکتر محسن ابوالقاسمی و محمود کیانوش و و دیگران هم‌کلاسی و دوست شد. در آن زمان عضو سازمان دانش‌آموزان جبهه ملی شد و در شانزده سالگی به‌دلیل شرکت در مبارزات ملی شدن شیلات ایران به زندان افتاد، اما به علت صغر سن پس از دو هفته آزاد شد. پس از کنار گذاشته شدن از مدرسه علامه، در دبیرستان ملی به نام مهیار ثبت‌نام کرد که در آنجا با مرحوم مرتضی ممیز هم‌کلاس بود. سپس در همان مدرسه که اسم آن «بامداد» شده بود، به تحصیل در رشته ادبی پرداخت. پس از اخذ دیپلم و شرکت در کنکور، در سال تحصیلی۳۳-۳۴ وارد دانشگاه تهران و به تحصیل در رشته فلسفه و علم تربیتی مشغول شد. در این دوران به عضویت در جبهه ملی درآمد. از اساتید او در این دوران می‌توان از دکتر صدیقی، دکتر یحیی مهدوی، دکتر رضازاده شفق، دکتر عیسی صدیق، دکتر علی‌اکبر سیاسی، مرحوم آسید محمدکاظم عصار و مرحوم فاضل تونی نام برد و دکتر رضا داوری اردکانی از جملۀ هم‌کلاسی‌هایش بود.

در دوره دانشجویی از لحاظ فکری هم به اسلام عرفانی گرایش یافت و هم به جامعه‌شناسی توجه پیدا کرد. عنوان تز دورۀ لیسانس وی «علل رشد و توسعه تصوف در قرن چهارم و پنجم هجری در ایران» بود. سپس مدتی در بخش جامعه‌شناسی دانشسرای عالی با دکتر احسان نراقی شروع به‌کار کرد و بعد از آن وارد دوره فوق لیسانس علوم اجتماعی شد و در حین تحصیل در دوره فوق لیسانس، در دورۀ لیسانس نیز تدریس می‌کرد.

پس از آنکه شرایط برای ادامه تحصیل و اخذ دکتری در فرانسه برای او فراهم شد به آنجا رفت و در دانشگاه سوربن موضوع «مدرنیزاسیون ایران در دوره قاجار» را به‌عنوان موضوع رساله دکتری در رشته جامعه‌شناسی انتخاب کرد. از آنجا که اعتقاد داشت، جامعه‌شناسی بدون ارتباط با تاریخ نمی‌تواند شکل بگیرد کما اینکه تاریخ هم بدون ارتباط با جامعه‌شناسی نمی‌تواند شکل‌ بگیرد، ابتدا در رشته تاریخ به ادامه تحصیل پرداخت و در سال۱۳۵۲ با دفاع از رساله خود با عنوان «تاریخ‌نگاری دوره قاجار» به اخذ دکترای در رشته تاریخ نائل شد. سپس به ادامه تحصیل در مقطع دکتری جامعه‌شناسی پرداخت و با توجه به برخی مسائل و تغییر در عنوان رساله دکتری، موضوع «تغییرات سیاسی در ایران عهد قاجار» را به‌عنوان موضوع رساله دکتری برگزید و در سال 1356 از رساله خود دفاع و موفق به اخذ دکترای جامعه‌شناسی شد.

باوجود موافقت دانشگاه سوربن برای استخدام رسمی، به ایران بازگشت و در مؤسسه تحقیقات و برنامه‌ریزی علمی و آموزشی زیر نظر احسان نراقی به فعالیت پرداخت. ایجاد بخش ایران‌شناسی در این مؤسسه؛ تدریس درس جامعه‌شناسی در دانشگاه ملی (شهید بهشتی فعلی)؛ انجام سخنرانی‌های انقلابی بر ضد رژیم و احضار به سازمان اطلاعات و امنیت کشور (ساواک) به‌دلیل فعالیت‌هایش ضد رژیم شاه از جمله وقایع حیات او در این دوران بود. در سال 1357 از مؤسسه تحقیقات و برنامه‌ریزی علمی و آموزشی به‌دلیل مخالفت ساواک با فعالیت‌های وی اخراج شد. در دانشکده علوم اجتماعی مجتمع دانشگاهی ادبیات و علوم انسانی و مجتمع دانشگاهی علوم اداری و بازرگانی (دانشگاه علامه فعلی) با اسم مستعار عباس توفیق به تدریس پرداخت ولی از دانشگاه ملی و مجتمع دانشگاهی ادبیات و علوم انسانی (دانشگاه علامه فعلی) به‌دلیل مخالفت‌های ساواک اخراج شد.

پس از انقلاب، تصدی معاون فرهنگی وزیر فرهنگ و هنر و تصدی دبیر شورای عالی فرهنگ و آغاز تدریس در دانشگاه شهید بهشتی (ملی) با درجه دانشیاری از سوابق فعالیت‌های او در سال 1358 بود. سپس مدتی در دایرۀ‌المعارف بزرگ اسلامی به توصیه دکتر احمد تفضلی به‌صورت نوشتن مدخل به فعالیت پرداخت و در سال ۱۳۶۶ به دعوت مرحوم محمود بروجردی فعالیت خود را در مؤسسه تحقیقات و مطالعات فرهنگی (پژوهشگاه علوم انسانی فعلی) آغاز و در سال 1367 در این مؤسسه استخدام شد. اگرچه دکتر ناصر تکمیل همایون در سال 1385 بازنشسته شد، اما تا اواخر عمر پربار خود به عنوان عضو بازنشسته (در قالب تدریس در تحصیلات تکمیلی، راهنمایی و مشاوره پایان‌نامه‌ها و رساله‌های دانشجویان) با پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی همکاری داشت.

از استاد ناصر تکمیل همایون آثار متعددی در قالب کتاب و مقاله به یادگار مانده است. نخستین کتاب ایشان با عنوان «میهن‌دوستی در ایران؛ انقلاب فرهنگی و تعطیلی دانشگاه‌ها» در سال 1359 منتشر شد. مرزهای ایران در دوره معاصر؛ سرگذشت دریای مازندران؛ خلیج فارس؛ گستره فرهنگی و مرزهای تاریخی ایران زمین؛ تاریخ اجتماعی و فرهنگی تهران: از آغاز تا دارالخلافه ناصری؛ سلطانیه؛ آموزش و پرورش در ایران؛ و تاریخ ایران در یک نگاه از جمله آثار او هستند.

منبع: پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی