جای خالی موزۀ تهران / احمد مسجدجامعی

1401/2/28 ۱۳:۰۳

آقای سیف‌الله کامبخش باستان‌شناس کاوشگر تپه‌های قیطریه در شمیران کتابی با عنوان «تهران 3200 ساله» تألیف کرده. او در جستجوهای خود به سفال خاکستری دست یافت. این سفال نشان‌دهندۀ دوره‌ای است که ساکنان به چنین دستاوردی راه یافته بودند و می‌توانستند سفالهایی از طیف خاکستری روشن تا سیاه به دست آورند.

آقای سیف‌الله کامبخش باستان‌شناس کاوشگر تپه‌های قیطریه در شمیران کتابی با عنوان «تهران 3200 ساله» تألیف کرده. او در جستجوهای خود به سفال خاکستری دست یافت. این سفال نشان‌دهندۀ دوره‌ای است که ساکنان به چنین دستاوردی راه یافته بودند و می‌توانستند سفالهایی از طیف خاکستری روشن تا سیاه به دست آورند. در جنوب پایتخت اریک اشمیت در کشفیات باستان‌شناسی چشمه‌علی در ری به سابقۀ 7هزار ساله رسید. از تمدن چشمه‌علی آثاری با نقوش هندسی، گیاهی و حیوانی به جای مانده که چشمگیر و شکل آنها نیز پیشرفتی روشن را گواهی می‌دهد. در مرکز تهران، در خیابان مولوی بانویی 7 هزار ساله پیدا شد و تلاش ما در شورای چهارم برای نگهداری در همان محل و در کنار آن ایجاد پایگاهی پژوهشی به جایی نرسید. و پس از مدتی برای مصون ماندن از آسیب بیشتر به موزۀ ایران باستان سپرده شد. از نگاه ما راه‌اندازی چنان سایتی در کنار «کاروانسرای صفوی خانات» و بنای رفیع «قبر آقا» می‌توانست محرک توسعه در آن پهنه باشد. همۀ اینها نشان می‌دهد که تهران برخلاف آنچه پیشتر تصور می‌شد شهری با قدمت چندصدساله نیست بلکه تاریخی چند هزار ساله دارد. جز آن بایستی اشاره کنیم که بسیاری از تأسیسات تمدنی جدید از تهران آغاز می‌شود. و به غنای این شهر می‌افزاید. آثاری از دوره‌های آل بویه، سلجوقی، ایلخانی و بناهای صفوی کم و بیش در این سو و آن سو، سوسو می‌زند. از دوره‌های بعد نیز آثار فراوانی برجای مانده است. این مجموعۀ گسترده اقتضا می‌کند که برای تهران راسته ـ موزه‌ای مستقل برپا شود. تهران امروز نزدیک به دویست موزۀ شبکه‌ای، موضوعی و خانگی دارد. بیشترین آنها مربوط به میراث فرهنگی، شهرداری و بنیاد مستضعفان است. آخرین آنها موزه‌ای است در کاخ مرمر: موزۀ هنر ایران و همچنین موزۀ دفینه در شکل و شمایلی نوین. موزۀ قرآن دست کم در زمان راه‌اندازی آن در جهان یگانه بود. زمانی که موزۀ صنعت در ری مطرح شد این نکته را یادآوری کردم که اگر قرار است موزه‌ای با کمکهای کلان مدیریت شهری برپا شود، موزۀ تهران اولویت دارد. در دوره گذشته مدیریت شهری با همکاری موزۀ ملی ایران یک طبقه از ساختمان آن به اشیائی اختصاص یافت که در تهران یافت شده بود و در آنجا نگهداری می‌شد. این جز آثاری است که در اختیار میراث فرهنگی استان تهران قرار گرفته بود؛ همچون خمره‌هایی که در کشفیات سوهانک، خانم آرمان شیشه‌گر به دست آورد و جدای از کاوشهای تپۀ قیطریه است که در موزۀ رضا عباسی جای گرفته است. این تلاش موقت می‌تواند زمینه‌ساز شکل‌گیری موزۀ تهران با همکاری مدیریت شهری پایتخت و وزارت میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی باشد. برای همین پژوهش و تلاش مشترک، آقای نوکنده مدیر آن موزه جایزۀ تهران را دریافت کرد. پیش از آن در این باره سندی هم در شورای سوم به تصویب رساندیم که شهرداری را مکلف به راه‌اندازی موزۀ تهران می‌کرد. حال که ساختمان زیبای بلدیه در میدان امام خمینی (توپخانه) رو به پایان است به جاست که این کار شتاب گیرد. پیشترها هم چنین فکری برای چنین ساخت و سازی وجود داشت. اگر این میدان را مبدأ مجموعه‌ای از موزه‌های بزرگ تهران قرار دهیم از یک‌سو کاخ موزۀ جهانی گلستان و از سوی دیگر خیابان امام خمینی تا چهارراه ولیعصر را در بر می‌گیرد. با موزه‌های بسیاری همچون موزه‌های سکه، پست، تمبر، ملک، عبرت، صنعتی، مقدم، دوران اسلامی، ایران باستان، ثبت احوال، هنر ایران، قرآن کریم و ... . این راسته و گذرگاه می‌تواند مهمترین مقصد گردشگری نه تنها در پایتخت که در منطقه باشد. و همچنان می‌توان بر آن افزود. همچون موزۀ آتش‌نشانی در میدان تاریخی حسن‌آباد در کنار ساختمان مرکزی آن سازمان که یادآور فداکاریهای بسیار کارکنان شجاعش در عرصۀ خدمات و دفاع از حق شهر و حقوق شهروندی است. در چهارمین دورۀ مدیریت شهری فضای سردر باغ ملی با نگاهی کارشناسانه و شیوه‌ای روشمند با همکاری سازمان زیباسازی و مدیریت میراث تهران بازپیرایی شد. با این کار نخستین فضای فرهنگی ـ موزه‌ای پایتخت رقم خورد. و چندین‌بار هفتۀ تهران از آنجا آغاز شد. برداشتن زوائد دیداری، کف‌سازی، نورپردازی و ... با سرمایۀ شهروندان به نتیجه رسید. اما اکنون درهای این خیابان را بسته‌اند و به حیاط وزارت خارجه تبدیل شده است. این فضا از آنِ شهر و شهروندان است و در همین راستۀ موزه‌ها در خیابان امام خمینی قرار دارد که امیدوارم هرچه زودتربه صاحبانش برگردد. در دولت اصلاحات ساختمان تاریخی وزارت خارجه در کنار خیابان امام خمینی به عنوان موزۀ دیپلماسی پیش‌بینی شد به شرط آنکه جای دیگری در اختیارشان قرار گیرد. دست کم در دورۀ پیشین، آن وزارت با این فکر همراهی داشت. این شیوۀ کف‌سازی و نورپردازی و حذف زوائد بصری و توجه به فضای سبز در مجموعه سردر باغ ملی می‌تواند الگوی راستۀ موزه‌ها در خیابان امام خمینی باشد. به هر حال این همه، جدای از تلاشهای موردی است که گاهی چندان به آن توجه نمی‌شود؛ در چند سال گذشته در یک تهران‌گردی در بازار حضرتی شاهد بودیم که مغازه‌ای با خاک‌برداری، به بافت خشتی و یا آجری رسید که بعدها گفته شد احتمالاً کارگاه و کورۀ آهنگری مربوط به دورۀ صفویه و دوره‌های پیش از آن است. می‌دانیم تهران به عنوان پایگاه نظامی و تأمین کنندۀ سلاح و آذوقۀ سربازان همواره در برابر هجوم بیگانگان به این سرزمین ایفای نقش کرده و شاید این کوره در آن سالها ادواتی همچون نیزه، شمشیر، سپر، نعل اسب و از این دست فرآورده‌ها نیز عرضه می‌کرده است. تلاش برای آنکه نخستین مغازه ـ موزه کشور در آنجا راه‌اندازی شود متأسفانه به جایی نرسید. همچنین تذکرات پی‌درپی دربارۀ بخشی از حصار تهران که در بازار بزرگ، نزدیک میدان محمدیه قرار دارد با وجود تأکید مدیریت شهری هنوز جای پیگیری دارد. هرچند رسانه‌ای شدن اینها در چندین تهران‌گردی از تخریب بیشتر آنها جلوگیری کرد. بخشی از کاشیکاری دروازۀ محمدیه در یکی از سالنهای ورزشگاه قدیمی شیرودی یا امجدیه سابق واقع شده که شناسایی شد و در شرایط مطلوب نگهداری می‌شود. از طرحهای ماندگار مدیریت شهری اسبق در پایتخت ارائۀ آثار موزه‌ای ارزشمند در تابلوهای شهری با عنوان «موزه‌ای به وسعت یک شهر» بود که فراوان دربارۀ آن گفتند و نوشتند ولی چند سالی است که جای آن در تبلیغات شهری خالی است. امیدوارم روز جهانی موزه و هفتۀ میراث فرهنگی زمینه‌ای برای توجه بیشتر به این امور باشد تا دیگر شاهد طرحهایی از قبیل تاراج این سرمایه‌های ملی و حافظۀ شهری برای مثلاً کارآفرینی این و آن نباشیم و بدانیم که این آثار، سرمایۀ ملی ما در طول قرنها هستند و از قِبَل آنها می‌توان هزارها شغل ایجاد کرد که در نسبت با آنچه که طراحان مثلاً کارآفرین برای جوانان اندیشیده‌اند بسیار کارآمدتر بوده و یادگار ماندگار هویت‌بخش ایران در طی این همه زمان است.

روز جهانی موزه و هفتۀ میراث فرهنگی مبارک باد.