1401/1/31 ۱۰:۰۶
با اینكه ایرانی‌ها پیش از اسلام، خط و زبان خاص خود را داشتند و گنجینه بسیار ارزشمندی از آثاری كه با این خطوط نوشته شده وجود دارد اما پس از پذیریش دین اسلام، الفبای عربی را نیز پذیرفتند و خط «تعلیق» نخستین خط ایرانی است كه پس از اسلام با توجه به روحیه و ذوق ایرانی ابداع شد.
مریم آموسا: با اینكه ایرانی‌ها پیش از اسلام، خط و زبان خاص خود را داشتند و گنجینه بسیار ارزشمندی از آثاری كه با این خطوط نوشته شده وجود دارد اما پس از پذیریش دین اسلام، الفبای عربی را نیز پذیرفتند و خط «تعلیق» نخستین خط ایرانی است كه پس از اسلام با توجه به روحیه و ذوق ایرانی ابداع شد. براساس اسناد موجود، این خط حدود یك قرن مورد توجه بود اما پس از ابداع خط نستعلیق و شكسته این خط رونق خود را از دست داد و زیر سایه دو خط قدرتمند نستعلیق و شكسته به حیات خود ادامه داد. با این وجود آثار متعدد و متنوعی با این خط نوشته شده و در موزه‌های معتبر دنیا موجود است. با این حال تا دو دهه پیش جز در برخی كتاب‌های پژوهش تاریخ خوشنویسی سخنی درباره این خط نبود. حجت امانی هنرمند نقاش، خوشنویس و پژوهشگر دو دهه است كه بخشی از تمركز خود را روی ضرورت احیای این خط گذاشته است. در نهایت حاصل تلاش‌های این هنرمند در اسفندماه سال 1399 به بار نشست و «خط تعلیق» به عنوان میراث ناملموس برای همه ایرانیان در وزارت میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی به ثبت ملی رسید تا از گزند فراموشی در امان بماند. با اینكه تلاش‌های حجت امانی برای احیای این خط انكارناپذیر است اما این روزها شاهد انتشار گفت‌وگوی برخی از خوشنویسان در رسانه‌های جمعی هستیم كه در تلاش هستند تا احیای این خط را به خود نسبت بدهند. به بهانه درج مطالبی از این دست، گفت‌وگویی با حجت امانی كرده‌ایم تا ببینیم با ثبت ملی این خط چه افقی پیش روی این خط در جامعه هنری ایران گشوده شده است.
حجت امانی دكترای تاریخ هنر اسلامی دارد؛ او خوشنویسی را از نوجوانی نزد اساتیدی چون معین‌الكتاب اصفهانی، شمس‌الدین ابوالوفا حسینی، علی كریمی و علی فرزانه فرا گرفت و با دانش نقاشانه و بصری به زیبایی‌های دیداری خط تعلیق پی برد و سعی در بازنویسی تركیبات و مفردات این خط كرد و توانست آن را احیا و به جامعه هنری معرفی كند. او در سال 1393به دعوت جامع (دانشگاه) علوم بصری كراچی پاكستان به آموزش این خط به دانشجویان هنرهای اسلامی پرداخت و پس از آن نمایشگاه‌های مختلفی از خط‌نگاره‌های تعلیق خود در آلمان، قطر، لیتوانی، سریلانكا، امریكا و هند و پاكستان را برپا كرد. او علاوه بر این بزرگداشت خوشنویس برجسته تعلیق، خواجه اختیار منشی گنابادی را - كه پیشنهادی از خودش بود- در سال 1395 برگزار كرد. اولین كارگاه آموزشی خط تعلیق در ایران را نیز در زادگاه خواجه اختیار منشی گنابادی با همكاری اداره ارشاد آن شهرستان برگزار كرد. همچنین با طرح ثبت ملی خط تعلیق این گنجینه ارزشمند هنری ایرانی را از فراموشی حفظ كرد. اكنون این میراث معنوی توسط هنرمندان و پژوهشگران مختلفی در ایران و خارج از كشور در حال رشد، توسعه و ترویج است.
*******
نخستین‌بار چگونه با خط تعلیق آشنا شدید؟
خوشنویسی اولین مهارتی بود كه در دوره نوجوانی به آن علاقه‌مند شدم و نزد اساتید مختلفی به مشق آن پرداختم. در این زمان نگاهم به خوشنویسی كاملا سنتی و در امتداد نظریات اساتیدی بود كه از آنها تعلیم گرفته بودم اما با ادامه تحصیلات در رشته نقاشی و آشنایی با مبانی هنرهای بصری و تجسمی نقطه نگاهم به همه‌چیز تغییر كرد؛ طوری‌كه امروزه خوشنویسی را هم از دیدگاه نقاشانه و طراحانه از ذهن می‌گذرانم و خوشنویسی بیشتر از جنبه‌های زیبایی‌شناختی برایم اهمیت پیدا كرده. مثلا آنچه در سیاه‌مشق‌های درویش عبدالمجید طالقانی یا میرحسین ترك مرا مجذوب می‌كنند نگاه طراحانه هنرمند خوشنویس است نه مضمون و تك‌تك كلمات. به نظرم این دانش و این نوع نگاه طراحانه در سیاه‌مشق‌نویسی درویش عبدالمجید را در تعداد محدودی از هنرمندان خوشنویس در تاریخ خوشنویسی ایران می‌توان دید كه بر اثر تكرار و مشاقی زیاد و شهود بصری خودشان حاصل شده است كه دوره قاجار از این نظر در خط نستعلیق خاص‌ترین دوره در تاریخ هنر خوشنویسی ایران است. صورت‌های گوناگون خط نستعلیق، مهارت طراح‌گونه در شخصیت حروف و تركیب‌بندی و فضا صرفا به جهت زیبایی و نه وجه كاربردی یا به تعبیر مولانا «بهر عین خط نه بهر خواندن» آن در سیاه‌مشق‌های میرزاغلامرضا اصفهانی، میرحسین ترك حیرت‌انگیزند و این چیزی است كه كشورهای همسایه این دوره را به خوبی ایرانیان درك و دریافت نكرده‌اند. در دوران دانشجویی با خط تعلیق به واسطه نمونه‌هایی از خط‌های استادان پیشكسوت كه در كتاب‌های تاریخ خوشنویسی منتشر شده بود، آشنا شدم. در ابتدا تلاش كردم كه از روی نمونه‌های موجود رونویسی كنم، بدون آنكه جملات را بخوانم به چرخش حروف در كنار یكدیگر و ارتباط بین كلمات نظر داشتم؛ به‌گونه‌ای كه فقط به بازنویسی تركیبات و مفردات آن پرداختم و كمی بعدتر سعی كردم با هدف بازشناسی این خط نمونه آثاری را به نمایش بگذارم. مساله من در ابتدا برای احیای خط تعلیق كشف راز و رمز این خط بود. باید قبول كرد اگر این خط كامل بود، خط نستعلیق آن را منسوخ نمی‌كرد بنابراین مساله احیا در اینجا بازشناسی براساس معیارهای زیباشناختی معاصر است. درباره خط تعلیق در بیشتر كتاب‌های خوشنویسی پژوهشگران به صورت گذرا نوشته‌اند. صرف اینكه به معرفی این خط بپردازی با اینكه درصدد این باشی كه ابعاد مختلف این خط را شناسایی و زمینه توسعه آن را فراهم كنی، تفاوت فاحشی وجود دارد. خطوط و آثاری كه در موزه‌ها هستند از نظر من خاموش نیستند بلكه گویا و پویا هستند و همچنان به صورت دیگری به حیات خود ادامه می‌دهند؛ این ما هستیم كه در یك برهه‌ای از تاریخ از آنها غافل شده‌ایم و نباید این غفلت را به آن آثار نسبت دهیم. بنابراین اصطلاح احیای یك خط به معنی تنها بازنویسی آن خط نیست بلكه بازشناسی و فهم قابلیت‌های زیباشناختی و كاربردی جدید آن و همچنین توسعه چند جانبه‌اش در جامعه معاصر است؛ وگرنه همه پژوهشگرانی كه درباره سیر تاریخ خوشنویسی ایران كتاب یا مقاله‌ای نوشته‌اند، ناگزیر به خط تعلیق یا مختصری از تاریخچه آن اشاره‌ای كرده‌اند. حتی در كتاب‌هایی كه در باب خوشنویسی اسلامی در كشورهای همسایه منتشر شده به این خط و نمونه‌هایی از آن اشاره كرده‌اند. از این رو نمی‌توان اصطلاح احیا را در این موارد به كار برد. برای شناسایی و معرفی خط تعلیق نه تنها در ایران بلكه در كشورهای مختلف جهان درباره خط تعلیق بدون هیچ حمایت دولتی فعالیت‌هایی كه انجام داده‌ام در راستای همین منظور بوده است.
خط تعلیق از چه جهاتی دارای اهمیت است؟
درباره خط تعلیق به عنوان نخستین شیوه خوشنویسی فارسی، تاریخ دقیقی در دسترس نیست اما به نظر می‌رسد این شیوه از خوشنویسی در اواسط قرن هفتم هجری قمری از تركیب و توسعه خط‌های توقیع و رِقاع و تحت‌تاثیر خطوط كهن ایرانی پیش از اسلام و با توجه به ذوق و روحیه و كاربری ایرانی به وجود آمده باشد بنا براظهار پژوهشگران متاخر مانند حبیب‌الله فضائلی، خواجه تاج سلمانی را واضع شكسته تعلیق ذكر می‌كنند و خواجه عبدالحی را واضع شیوه دیگری در شكسته تعلیق می‌دانند. در برخی منابع «حسن بن حسین علی فارسی كاتب» را اولین كسی می‌دانند كه خط تعلیق را از خطوط نسخ و ثلث و رقاع استخراج كرده و منشیان و سایر كتاب از آن پیروی كرده‌اند؛ با این وجود خط تعلیق به دست خوشنویسان ایرانی ابداع و قاعده‌مند شده و مورد استفاده كتاب، خوشنویسان درباری، دبیران و منشیان قرار گرفته است و به نظر می‌رسد خواجه تاج سلمانی و خواجه عبدالحی در روان‌نویسی و تنظیم خط تعلیق نقشی بسزا داشته‌اند. بیشتر پژوهشگران و تذكره‌نویسان، بر این باورند كه خط تعلیق از تركیب خطوط رقاع و توقیع و نیز نسخ ایرانی با نگاهی به خطوط پهلوی و اوستایی از قرون پنجم و ششم مراحل تكوین و تكامل خود را طی كرده است. با پیدایش خط شكسته نستعلیق و زیبایی خیره‌كننده آن می‌توان گفت خط تعلیق رو به فراموشی گذاشت اما به صورت تفننی برخی از خوشنویسان بدان می‌پرداختند. نمونه‌های قابل توجهی در دوره صفوی از این خط یافته و دیده نشده است.
انگیزه اصلی شما برای ثبت ملی خط تعلیق چه بود و روند ثبت این خط چه پروسه‌ای را طی كرد؟
من برای ثبت این خط در راستای علاقه‌ام حركت كرده‌ام و با پیش‌فرض اینكه این خط را ثبت كنم فعالیت نكردم و به مرور این پروسه شكل گرفت. این خط از جنبه‌های مختلف دارای اهمیت است و گرافیست‌ها می‌توانند از امكانات این خط بهره‌برداری كنند. همان‌طوركه گفته شد خط تعلیق در كنار سایر خطوط قابلیت‌های بصری متنوعی دارد و می‌توان با شناخت درست روابط و تناسبات هندسی این خط به سمت ایجاد فونت و نشانه‌های گرافیكی رفت. معرفی این خط برای هنرمندان حوزه گرافیك می‌تواند در زمینه ایجاد نشانه‌های جدید و طراحی حروف فارسی موثر باشد كما اینكه نشان همایش ملی خواجه اختیار منشی را با استفاده از همین خط طراحی كردم. پس از اینكه خط تعلیق معرفی شد بیش از گذشته مورد توجه پژوهشگران قرار گرفت و در حال حاضر چند كار پژوهشی در قالب پایان‌نامه كارشناسی و كارشناسی ارشد درباره اهمیت جلوه‌های بصری این خط در حال پژوهش است.
چه مسیری برای ثبت این خط طی كردید؟
از نخستین مصاحبه من درباره این خط و ضرورت احیا آنكه اتفاقا توسط شما انجام شد و در خبرگزاری هنرآنلاین منتشر شد یك دهه می‌گذرد اما من دو دهه است كه روی این خط كار می‌كنم. این گفت‌وگو به نوعی جرقه‌ای برای برخی از پژوهشگران بود تا روی این خط كار كنند. امروزه این خط مورد توجه خوشنویسان جوان قرار گرفته است و از سوی برخی استادان نیز آموزش داده می‌شود.
چه عواملی موجب شد كه در دهه پیش كنگره خواجه اختیار منشی در گناباد برگزار شود؟
در سال ۹۶ با توجه به اهمیت خواجه اختیار، پیشنهاد بزرگداشت خوشنویس برجسته تعلیق، خواجه اختیار منشی گنابادی را به اداره فرهنگ و ارشاد اسلامی گناباد دادم و با همكاری این اداره كل، بزرگداشت این استاد مسلم خط تعلیق را برگزار كردیم. خواجه اختیار منشی در قرن دهم در هرات زندگی می‌كرد و بر زیبایی و ظرافت خط تعلیق افزود و به رغم آثار چشمگیر و بسیاری كه از او باقی مانده، در تذكره‌های خوشنویسان مطالب زیادی درباره او نقل نشده. در واقع پس از او در آستانه قرن یازدهم هجری به واسطه رواج خط نستعلیق میان خوشنویسان و ظهور خط شكسته نستعلیق، به تدریج خط تعلیق به حاشیه رانده شد و نظم، زیبایی و روانی خط نستعلیق بر این خط غلبه كرد.
قصد ندارید كتابی درباره خط تعلیق و آثار خوشنویسانی كه به خط تعلیق نوشته‌اند، گردآوری و منتشر كنید؟
من تمام تمركزم را صرف احیا و معرفی خط تعلیق در دو دهه اخیر گذاشته‌ام و ایده تالیف كتاب به نظرم پیشنهاد خوبی است اما كتاب نه تنها مشتمل بر هزینه‌های زیادی است بلكه بار تحلیلی و نویافتگی مقاله را ندارد از این جهت تلاشم بر این است تا در قالب مقالات و مصاحبه‌ها به معرفی این خط پرداخته شود. یكی از دوستان مجموعه‌ای از آثار خطوط تعلیق خواجه اختیار را از موزه‌های ایران جمع‌آوری كردند و در تعداد محدودی تكثیر كردند اما به نظرم نیازمند تحلیل و انتخاب جلوه‌های بصری ویژه خطوط است.
با وجود پیشینه خط تعلیق در ایران چرا در انجمن خوشنویسان ایران این خط آموزش داده نمی‌شود، آیا پس از احیای این خط زمینه آموزش آن به صورت فراگیر فراهم نشده است؟
با توسعه آموزش خوشنویسی كه بیشتر در قالب خط نستعلیق آموزش داده می‌شد به عنوان خط رسمی كشور فراگیر شد. همچنین فعالیت‌های انجمن خوشنویسان ایران با تمركز بر خطوط نستعلیق، شكسته نستعلیق، ثلث و نسخ و در تمام این سال‌ها خط تعلیق در انجمن خوشنویسان مورد بی‌مهری قرار گرفته است و پس از ثبت ملی این خط هنوز در برنامه آموزشی انجمن خوشنویسان قرار است و تنها برخی از استادان خوشنویس به صورت مستقل این خط را به شاگردان‌شان آموزش می‌دهند.
با توجه به اینكه شما نخستین كارگاه آموزشی خط تعلیق را در ایران در دهه 90 در همایش خواجه اختیار منشی برگزار كردید، آیا در حال حاضر در زمینه آموزش این خط فعالیت دارید؟
خیر. تنها پس از شیوع بیماری كرونا به صورت آنلاین دو هنرجو در كشور امریكا و انگلیس داشتم و به آنها نوشتن این خط را آموزش می‌دادم.
آیا خط تعلیق قابلیت این را دارد كه پس از ثبت ملی آن را ثبت جهانی نیز بكنیم؟
بله. این مسلم است كه كشورهای همسایه هیچ‌یك پیشینه فرهنگی هم‌عرض ما ایرانی‌ها ندارند و همواره درصدد این هستند كه از غفلت و بی‌اعتنایی ما برای ثبت رویدادها و چهره‌های فرهنگی‌مان به نام خود بهره ببرند. از این رو نه تنها با ثبت جهانی این خط از یكی از گنجینه‌های ملی‌مان حراست می‌كنیم بلكه زمینه‌ای فراهم می‌شود تا این خط بتواند دوباره مورد توجه قرار گیرد. ثبت این خط حداقل نسل جوان و هنرمندان را متوجه میراث ارزشمند خود و در برابر فرصت‌طلبی‌ها كشورهای همسایه مانند سایر مواریث فرهنگی صیانت خواهد كرد. چرا كه با توجه به پیشینه روشن و مستند فرهنگی ایران چه پیش از اسلام و چه پس از اسلام و خدماتی كه ایرانیان به فرهنگ اسلامی داشته‌اند ثبت مفاخر و مشاهیر، همچنین تاریخ معنوی ایرانیان به اسم كشورهای دیگر اغلب جنبه سیاسی دارند.
منبع: روزنامه اعتماد
کاربر گرامی برای ثبت نظر لطفا ثبت نام کنید.
کاربر جدید هستید؟ ثبت نام در تارنما
کلمه عبور خود را فراموش کرده اید؟ بازیابی رمز عبور
کد تایید به شماره همراه شما ارسال گردید
ارسال مجدد کد
زمان با قیمانده تا فعال شدن ارسال مجدد کد.:
قبلا در تارنما ثبت نام کرده اید؟ وارد شوید
فشردن دکمه ثبت نام به معنی پذیرفتن کلیه قوانین و مقررات تارنما می باشد
کد تایید را وارد نمایید