خط تعلیق؛ از ابداع تا احیا / حجت امانی

1400/3/22 ۰۸:۰۷

در خصوص تاریخ پیدایش و رواجِ خط تعلیق، اطلاعات تاریخی دقیق و مستحكمی در دسترس نیست؛ اما آنچه در اسناد تاریخی و رسائل ذكر شده است قدیمی‌ترین نمونه‌های خط تعلیق را مربوط به قرن پنجم هجری دانسته‌اند كه در هرات و تبریز رواج داشته است. بنا بر آرای پژوهشگران و تذكره‌نویسان، ابداع خط تعلیق را به خواجه عبدالحی و خواجه تاج سلمانی نسبت داده‌اند.

مختصری از سیر تحول و تطور خط تعلیق به عنوان اولین خط ایرانی پس از اسلام

در خصوص تاریخ پیدایش و رواجِ خط تعلیق، اطلاعات تاریخی دقیق و مستحكمی در دسترس نیست؛ اما آنچه در اسناد تاریخی و رسائل ذكر شده است قدیمی‌ترین نمونه‌های خط تعلیق را مربوط به قرن پنجم هجری دانسته‌اند كه در هرات و تبریز رواج داشته است. بنا بر آرای پژوهشگران و تذكره‌نویسان، ابداع خط تعلیق را به خواجه عبدالحی و خواجه تاج سلمانی نسبت داده‌اند. این در حالی است كه میرزا حبیب اصفهانی خواجه ابوالعال را مبدع این خط معرفی می‌كند. بنا بر اظهار پژوهشگران متاخر مانند حبیب‌الله فضائلی، خواجه تاج سلمانی را واضع شكسته تعلیق ذكر می‌كنند و خواجه عبدالحی را واضع شیوه دیگری در شكسته تعلیق می‌دانند. در برخی منابع «حسن بن حسین علی فارسی كاتب» را اولین كسی می‌دانند كه خط تعلیق را از خطوط نسخ و ثلث و رقاع استخراج كرده و منشیان و سایر كتاب از آن پیروی كرده‌اند؛ با این وجود خط تعلیق به دست خوشنویسان ایرانی ابداع و قاعده‌مند شده و مورد استفاده كتّاب، خوشنویسان درباری، دبیران و منشیان قرار گرفته است و به نظر می‌رسد خواجه تاج سلمانی و خواجه عبدالحی در روان‌نویسی و تنظیم خط تعلیق نقشی بسزا داشته‌اند. همچنین درباره نقش سایر اقلام خوشنویسی در پیدایش خط تعلیق آرای متفاوتی بیان شده است كه با توجه به نمونه‌های موجود و اجماع نظر غالب پژوهشگران و تذكره‌نویسان، می‌توان گفت خط تعلیق از تركیب خطوط رقاع و توقیع و نیز نسخ ایرانی با نگاهی به خطوط پهلوی و اوستایی از قرون پنجم و ششم مراحل تكوین و تكامل خود را گذرانده است. بر اساس متن «گلستان هنر» قاضی احمد قمی، تعلیق‌نویسان اواخر دوران تیموری و اوایل دوره صفوی پیرو شیوه‌هایی بودند كه پس از خواجه عبدالحی رواج یافتند: یكی شیوه‌ای در نهایت رطوبت و حركت كه منشیان خراسان به پیشوایی مولانا درویش بدان طرز می‌نوشتند و دیگری شیوه‌ای مستحكم و پخته به پیشوایی شیخ محمد تمیمی و مولانا ادریس كه احكام سلاطین آق‌قویونلو بدان روش تقریر می‌شد. در اوایل صفوی پیروان شیوه مولانا درویش مانند خواجه اختیار منشی جنابذی (گنابادی) میرزا شرف جهان، میرقاسم و ... به نگارش تعلیق همت گماشتند. از این میان بر اساس آنچه برجای مانده است خواجه اختیار منشی كه در هرات می‌زیسته است بر زیبایی و ظرافت خط تعلیق افزود و به‌رغم آثار چشمگیر و بسیاری كه از او باقی مانده، در تذكره‌های خوشنویسان مطالب زیادی درباره او نقل نشده است. به گونه‌ای كه در گلستان هنر تنها چند جمله درباره شیوه خوشنویسی و موقعیت او بیان شده است: «خواجه اختیار منشی از دارالسلطنه هرات بود. به غایت نازك و صاف می‌نوشت. آثار ازو بسیار مانده و قطعه بی‌شمار نوشته. مدت سی سال در دارالسلطنه هرات به انشا پادشاه سكندر نشان سلطان محمد پادشاه كه در آن اوان میرزای خراسان بود، اقدام كرد، مولانا از هرات بیرون نیامد و سفری نكرد».

پس از خواجه اختیار منشی گنابادی در آستانه قرن یازدهم هجری به واسطه رواج خط نستعلیق میان خوشنویسان و ظهور خط شكسته نستعلیق، به تدریج خط تعلیق به حاشیه رانده شد. به گونه‌ای كه می‌توان گفت رو به فراموشی گذاشت اما به صورت تفننی برخی خوشنویسان بدان می‌پرداختند. در دوره صفوی، نمونه‌های قابل توجهی از این خط یافته و دیده نشده است؛ اما می‌توان ردپای این خط را در برخی آثار مرتضی قلی خان شاملو (درگذشت ۱۱۰۰ ه‍. ق) كه دستی در نقاشی نیز داشته، جست‌وجو كرد. به اعتبار برخی منابع، او را واضع خط ایرانی شكسته نستعلیق نیز دانسته‌اند. در اوایل دوره قاجار با ظهور محمد كاظم واله اصفهانی (درگذشت 1229 ه.ق) متخلص به واله اصفهانی شاعر و خوشنویس كه خطوط تعلیق و رقاع را نیز استادانه می‌نوشته، این خط جانی دوباره می‌یابد. او تلاش خود را جهت احیای خط تعلیق به كار می‌گیرد، با این حال با قوت گرفتن خط شكسته نستعلیق و وجود خوشنویس بزرگی چون درویش عبدالمجید طالقانی (۱۱۵۰ ه‍.ق - ۱۱۸۵ ه‍.ق) فعالیت او در احیای تعلیق بی‌ثمر می‌ماند. خوشنویسی سنگ مزار او به خط شكسته تعلیقِ خودش با قلم تعلیق، یك دانگ از نمونه‌های ارزشمند این خط است. در دوران قاجار همچنین محمودخان ملك‌الشعرا (1228-1311 ه‍. ق)، مشهور به محمودخان صبا، از دیگر هنرمندانی است كه دستی توانا در نقاشی و خوشنویسی اقلام سته داشته و نمونه‌های ارزشمندی از تعلیق توسط وی بازنگاری شده است. افزون بر این موارد، نمونه‌هایی از خط تعلیق در میان آثار وصال شیرازی دیده می‌شود كه به بازنگاری قطعاتی از تعلیق‌نویسان متقدم پرداخته است. در اواخر قاجار از لطفعلی شیرازی ملقب به صدرالافاضل (۱۲۶۸–۱۳۵۰ ه‍. ق) می‌توان نام برد كه در نوشتن شكسته تعلیق علاوه بر سایر خطوط مهارت داشته است. به بیان دیگر می‌توان گفت دوره قاجار به نوعی عرصه‌ای برای ظهور و بازنگاری خطوط تفننی و تزیینی از جمله خط تعلیق بوده است كه ده‌ها هنرمند تعلیق نویس مشغول به خوشنویسی بوده‌اند. در دوره پهلوی تمركز اصلی بر خط نستعلیق گذاشته شد كه در كتیبه‌های معماری، اوراق دولتی، سكه و پول و غیره نماد‌پردازی شد و سایر خطوط اسلامی را در سایه قرار داد. انجمن آثار ملی با هدف تبلیغ ملی‌گرایی، بناهایی با تاثیر از هنر ایرانِ پیش از اسلام مانند مقبره فردوسی، خیام، ابوعلی سینا و كمال الملك را ساخت؛ به گونه‌ای كه در كتیبه‌های این بناها از خوشنویسی نستعلیق و تعلیق استفاده شد. به‌طور نمونه مقبره خیام با خط شكسته تعلیق یا ترسل به دست مرتضی عبدالرسولی (۱۲۸۴-۱۳۷۳ ش) از استادان هنر خوشنویسی تحریر شد. به دلیل دشواری خوانش این خط نسبت به نستعلیق، استفاده از آن در كتیبه‌ها و موارد دیگر دیده نشد. در دوره پهلوی دوم در عرصه خوشنویسی، انجمن خوشنویسان ایران به عنوان نهادی مردمی با همكاری وزارت فرهنگ و هنر وقت با همت سید حسین میرخانی و دیگر خوشنویسان هم‌عصر نظیر علی‌اكبر كاوه، ابراهیم بوذری و سید حسن میرخانی، با اهتمام مهدی بیانی، محقق و استاد دانشگاه «كلاس‌های آزاد خوشنویسی» را تاسیس و راه‌اندازی كرد. بدین‌ترتیب آموزش خوشنویسی بیشتر در قالب خط نستعلیق فراگیر شد. در دوران انقلاب اسلامی با توجه به گستردگی فعالیت‌های انجمن خوشنویسان ایران و تمركز بر خطوط نستعلیق، شكسته نستعلیق، ثلث و نسخ به عنوان مواد آزمون انجمن خوشنویسان ایران، به سایر خطوط از جمله خط تعلیق توجه چندانی نشد.

اینجانب در دهه 80 با تمركز بر خط تعلیق به احیای آن پرداخته و اولین نمایشگاه و كارگاه آموزشی خط تعلیق را در دانشگاه جامع علوم بصری كراچی پاكستان برگزار كرده‌ام. همچنین اولین مصاحبه و درخواست حفظ خط تعلیق را در سال 1391 از طریق رسانه و وب سایت هنر آنلاین به‌طور رسمی اعلام كردم. پیشنهاد برگزاری بزرگداشت خوشنویس برجسته تعلیق، خواجه اختیار منشی گنابادی را نیز به اداره فرهنگ و ارشاد اسلامی گناباد دادم كه ابتدا مورد پذیرش واقع نشد و با پیگیری‌های مجدد در سال 1396 محقق شد. در سال 1395 اولین كارگاه آموزشی خط تعلیق در زادگاه خواجه اختیار منشی گنابادی با همكاری اداره فرهنگ و ارشاد اسلامی شهرستان برگزار شد. بنده این افتخار را داشته‌ام كه از سال 1385 تاكنون چندین نمایشگاه تعلیق در كشور و خارج از كشور از جمله پاكستان، لیتوانی، هند، لندن و آلمان برگزار كنم. افزون بر این، تعدادی از دانشجویان مقطع كارشناسی و ارشد هنر در قالب پایان‌نامه به تحقیق درباره جنبه‌های بصری و زیبایی‌شناسی این خط با راهنمایی این جانب مشغول به فعالیت‌اند. مایه مباهات من است كه سال گذشته پرونده ثبت این خط را به عنوان میراث ناملموس ایرانی برای همه ایرانیان به وزارت میراث، گردشگری و صنایع دستی تحویل دادم و پس از پیگیرهای فراوان در 12 اسفند 99 در این وزارتخانه در فهرست آثار ملی قرار گرفت و به ثبت رسید. حالا باید «تعلیق» را، خطی برای همه ایرانیان نامید. اكنون پس از ثبت ملی این خط و همچنین برگزاری رویدادهایی چون همایش خواجه اختیار منشی گنابادی و بازتاب گسترده آن، تعدادی از هنرمندان خوشنویس با پیشینه خط شكسته نستعلیق به سمت این خط متمایل شده و در فضاهای مجازی به تبادل اطلاعات و تجارب می‌پردازند. خط ایرانی تعلیق بدون شك نماد خلاقیت بصری ایرانیان در زمینه خوشنویسی است.

حجت امانی: احیاگر خط تعلیق، دكترای تخصصی تاریخ تطبیقی و تحلیلی هنر

منبع: روزنامه اعتماد