رضا نقدی: آستان قدس در دوره قاجار فراز و نشیب‌های بسیاری داشته است

1400/11/23 ۱۱:۲۲

رضا نقدی گفت: کتاب‌ها و اسناد زیادی درباره وضعیت آستان قدس در دوره قاجار وجود دارد. با توجه به فراز و نشیب آستان در این دوره تصمیم گرفتم کتابی با تکیه بر اسناد، مدارک، تصاویر و نقشه‌های موجود برای مخاطبان علاقه‌مند و پژوهشگران بنویسم.

 افزایش موقوفات آستان به دلیل ثبات نسبی دوره ناصری

شاید برایتان جالب باشد از چندوچون یک موسسه وقفی که به حرم حضرت رضا(ع) مربوط است جزئیات دقیقی بدانید و این جزئیات درباره دوره قاجار باشد، دوره‌ای که خراسان دوران پرتلاطمی را پشت سر گذاشت و در اواسط قاجاریه یعنی زمان سلطنت ناصرالدین‌شاه به یک دوره آرامش نسبی رسید و همین باعث شکوفایی و افزایش موقوفات آستان قدس رضوی شد، آستانی که شبیه یک شهر بزرگ است که افرادی با عناوین مختلف در گوشه گوشه آن فعالیت می‌کنند. فعالیت‌هایی که با عناوینی چون کشیک‌باشی، ملک‌الشعرا و... نامگذاری شده و برخی از آنها در دوره جدید آستان هنوز حیات دارند. رضا نقدی، مولف کتاب «تاریخ و تشکیلات آستان قدس رضوی در عصر قاجار» است، کتابی که کاندید سی‌ونهمین دوره جایزه کتاب سال جمهوری اسلامی ایران در گروه «تاریخ و جغرافیا» شده است. با آقای نقدی درباره انگیزه‌اش از تالیف کتاب، فصل‌ها، منابع و برخی مطالب آن از جمله افزایش موقوفات در دوره‌ای خاص صحبت کردیم تا از علت راه‌یابی این کتاب در میان کاندیداهای کتاب سال آگاهی پیدا کنیم.

*******

چه‌طور شد سراغ تالیف کتاب «تاریخ و تشکیلات آستان قدس رضوی در عصر قاجار» رفتید؟

آستان قدس در دوره قاجار فراز و نشیب‌های بسیاری داشته است. با این حال این دوره عصر جدیدی را در تاریخ ایران گشود و از زمان سلطنت ناصرالدین‌شاه وارد دوره جدیدی شدیم و کتاب‌ها و اسناد فراوانی نیز در این رابطه وجود دارد از جمله اسنادی که در مرکز آستان قدس نگهداری می‌شود. لذا اهمیت دوره قاجار و اتفاقاتی که در آن رخ داده بود، باعث شد که تصمیم بگیرم کتاب جامعی در رابطه با تاریخ و تشکیلات آستان قدس به صورت مختصر و فشرده برای عموم مردم بنویسم که در عین حال منبعی برای پژوهشگرانی تدوین و تالیف کنم که بخواهند درباره این دوره کار کنند. لذا برای تالیف کتاب به آثار زیادی مراجعه شد از جمله کتاب‌هایی که به مشهد یا آستان قدس اشاره کرده است. علاوه بر این یکسری بناها در دوره قاجار و همچنین کتابچه‌های وقفی که در این دوره وجود داشت، نیز منبع خوبی برای این پژوهش بود که از آنها برای تالیف کتاب بهره گرفتم.

چقدر زمان صرف تالیف این کتاب کردید؟

این کتاب 7 تا 8 سال زمان برد تا به صورت تالیف دربیاید. به هر حال بر اساس تجربه‌ای که در آستان قدس و از جمله در مرکز خراسان‌شناسی و دایره‌المعارف آستان قدس داشتم، تصمیم گرفتم نگاهی به بررسی تشکیلات آستان قدس در دوره قاجار داشته باشم. لذا بر اساس اسناد و مدارکی که در دوره قاجار وجود داشت، ابتدا به نقد و بررسی منابع و تحقیقاتی که در این رابطه در دسترس بود، پرداختم. پس از آن کتاب‌هایی درباره پیشینه آستان قدس در دوره قاجار را مرور کردم تا خواننده‌ای که می‌خواهد دوره قاجار را بررسی کند دریابد که درباره آستان قدس چه پیشینه‌ای وجود دارد.

درباره فصل‌های کتاب قدری توضیح ارائه کنید؟  

آستان قدس دارای یک پیشینه است که در هر دوره آداب و رسومی به آن افزوده شده است به این پیشینه در فصل دوم کتاب اشاره شده است. وضعیت آستان قدس در زمان سلطنت شاهان قاجار هم بررسی شده که در فصل سوم کتاب جای گرفته است. از فصل چهارم به بعد تشکیلات و بیوتات حرم رضوی است، به تشکیلات مالی و اداری آستان قدس، موقوفات، بناها؛ ساخت و سازها، آداب و رسوم و مشاهیر مدفون در حرم رضوی در دوره قاجار نیز پرداخته شده است. در پایان کتاب منابع و ماخذی را دسته‌بندی کردم و به اضافه نمودارها، جداول، نقشه‌ها، اسناد و تصاویری که درباره حرم در دوره ناصرالدین‌شاه در مناسبت‌های مختلف وجود داشت در متن و هم در آخر کتاب آورده شده است. به نظرم با توجه به حجم اسناد، منابع به کار رفته و جداول و نقشه و تصاویری که در آن به کار رفته، منبعی علمی و مستند برای محققان به شمرده می‌شود.

کتاب چه ویژگی‌هایی دارد که به بخش کاندیداهای تاریخ جایزه کتاب سال راه پیدا کرده است؟

هر کدام از بخش‌های کتاب مانند بخش بیوتات حرم آن‌قدر سند و منابع دارد که می‌تواند به عنوان یک کتاب جداگانه دربیاید. اگر سراغ بخش موقوفات کتاب برویم خود این بخش می‌تواند تبدیل به دانشنامه‌ای شود که درباره واقف، سال وقف و نظراتی که واقفان داشتند، همه اطلاعات دقیقی دارد که می‌تواند به صورت کتاب جداگانه‌ای تدوین و چاپ شود. به هر حال به نظرم کتاب ماندگاری در زمینه فرهنگ، تشیع و حرم امام رضا(ع) خواهد شد. 

در بخش موقوفات ارقامی ذکر شده که در دوره هر شاه قاجار چه تعداد موقوفه به آستان قدس اهدا کرده است. چرا این موقوفات در دوره ناصرالدین‌شاه سیر صعودی داشت؟ 

همان‌طور که می‌دانید دوره سلطنت ناصرالدین‌شاه از همه دوره‌ها بیشتر است و تقریبا 50 سال حکومت کرد. از طرفی در این دوره نسبت به دوره‌های قبل که کشور به ویژه خراسان در آشوب و درگیر جنگ با روس‌ها بود و بساط خان‌بازی هم برپا بود حتی در دوره فتحعلی‌شاه آن‌قدر ناامنی وجود داشت که حاکمان هر منطقه از خراسان دائم به شهر مشهد تجاوز می‌کردند و اموال حرم غارت می‌شد. برای همین او شخصی به نام میرزاموسی‌خان را مامور کرد تا اموال موقوفه حرم را طی یکی دو سال بررسی کند تا دریابد چه اموالی غارت شده و چه بر جای مانده است. بنابراین یکی از مشکلات آستان قدس در دوره قاجار ناامنی است که در دوره طولانی مدت ناصرالدین‌شاه رفع می‌شود. از طرفی برای این‌که اموال آستان حیف و میل نشود در دوره هر متولی یک کتابچه اموال موقوفه تهیه می‌شد که نخستین کتابچه از سوی عضدالملک در 1273 قمری تهیه و منتشر شد و آخرین کتابچه آثار رضویه نام دارد. به هر حال چون در دوره ناصرالدین‌شاه، کشور و خراسان از آرامش نسبی نسبت به بعد و قبل از آن برخودار بود، طبیعتا موقوفات هم افزایش پیدا کرد.

درباره تشکیلات خدمه حرم بگویید که بیشتر از چه قشری بودند؟

خدمه حرم امام رضا(ع) از همان زمانی که مامون خلیفه عباسی پیکر مطهر امام را در بالای سر قبر پدرش، هارون الرشید به خاک سپرد، تشکیلات حرم از همان زمان تشکیل شد و آنچه از اسناد به جای مانده، مامون شخصی را از خویشان مادر امام رضا(ع) به عنوان متولی اول حرم برگزید. ضمن این‌که از قرن چهارم هجری نسلی از سادات حنظله بن موسی کاظم وارد مشهد شد و افرادی از میان سادات مشهد و توس و حرم رضوی تولیت حرم را به عهده می‌گرفتند. سادات موسوی تا اواخر دوره تیمور همه کاره حرم و حتی منطقه توس بودند از آن زمان به بعد نسلی از سادات رضوی مشهد از شخصی به نام شمس‌الدین سادات رضوی و بعد فرزندانش امور حرم را عهده‌دار شدند. از دوره صفوی که تشیع در ایران رسمیت پیدا می‌کند شاهان صفوی بر آن شدند که متولیان حرم را از سادات رضوی و موسوی تعیین کنند. از دوره شاه طهماسب اول صفوی تشکیلات حرم پایه‌گذاری می‌شود، در دوره شاه عباس این تشکیلات گسترش پیدا می‌کند، موقوفات حرم هم بر آن اضافه می‌شود و از این زمان است که زائران زیادی به حرم مطهر می‌آ‌یند و موقوفات زیادی برای آن می‌آورند و از آن به بعد به تشکیلات و آداب و رسوم آن نیز چیزهایی افزوده می‌شود. از جمله تشکیلات کشیک‌ها، سرکشیک، خادم‌باشی و نایب خادم‌باشی. در دوره قاجار آنچه به تشکیلات اضافه شده شامل ملک‌ا‌لشعرای آستان قدس بود که اولین ملک‌الشعرا؛ مینای تربتی است بعد مدرسان آستان قدس هم افزوده شد. پس از آن بیوتات حرم شامل کتابخانه، شماع‌خانه که اداره روشنایی بوده، دارالشفا و مهمانسرا که افراد شاغل در این قسمت‌ها هم  برای خودشان سمت‌ها و سلسله مراتبی داشتند.

چه پیشنهادی برای بهتر شدن جایزه کتاب سال دارید؟   

بهتر است در موضوعات تخصصی از داوران دانشگاهی کمک بگیرند نه این‌که فردی که تنها تاریخ اسلام خوانده باشد برای مثال من کتابی درباره آستان قدس نوشتم، باید فردی کتاب را داوری کند که به تاریخ دوره قاجار هم احاطه داشته باشد بعد درباره آستان قدس هم از اطلاعاتی برخوردار باشد.

منبع: ایبنا