پیوستار روشنفكری ایرانی

1400/11/9 ۱۲:۲۲

چهارم بهمن ماه سالروز تولد داریوش شایگان (1313-1397) است، فلسفه‌پژوه و نویسنده سرشناس ایرانی كه در سطح بین‌المللی هم نامی آشناست.

چهارم بهمن ماه سالروز تولد داریوش شایگان (1313-1397) است، فلسفه‌پژوه و نویسنده سرشناس ایرانی كه در سطح بین‌المللی هم نامی آشناست. همچنین هفتم بهمن ماه، سالروز درگذشت مجتبی مینوی (1281-1355) است، پژوهشگر بزرگ معاصر در حوزه ادبیات و تاریخ و از مهم‌ترین ایران‌شناسان معاصر. هشتم بهمن ماه هم سالروز درگذشت سید‌حسن تقی‌زاده (1348-1257) است، روشنفكر و پژوهشگر برجسته ایرانی و سیاستمدار بحث‌برانگیز و جنجالی؛ سه چهره متعلق به سه نسل تاریخ روشنفكری در دوران جدید ایران.

تاریخ روشنفكری ایران سابقه‌ای كمتر از دویست سال دارد و پیشینه‌اش به میانه عصر قاجار بازمی‌گردد، زمانی كه نخستین منورالفكران ایرانی، به ممالك مترقی رفتند و به تعبیر داریوش شایگان از خواب زمستانی بیدار شدند. زمینه‌های این خودآگاهی البته پیش‌تر و در نتیجه شكست‌ها و ناكامی‌های ایرانیان از اواخر دوره صفویه پدید آمد، ضمن آنكه از همان عصر صفوی، مراودات سیاسی و اقتصاد ایران با جهان جدید شكل گرفته بود. در دوران قاجار این ارتباطات ناگزیر و عموما آسیب‌زا (تروماتیك)، به پدید آمدن طبقه یا قشر یا گروهی انجامید كه «انتلكتوئل» یا «منورالفكر» و بعدا «روشنفكر» خوانده شدند، دسته‌ای از دغدغه‌مندان اهل فكر كه با فرهنگ و تمدن جدید بیش از بقیه آشنا بودند و مهم‌تر آنكه توانایی و شجاعت بیان اندیشه‌های نو را داشتند و از انتقاد و گفتن حقیقت به قدرت و مردم هراس نداشتند. روشنفكری ایرانی با این ویژگی‌های اصلی، در طول این دو قرن، جریان‌های متفاوت و گاه متعارضی داشته، اما به‌رغم این تنوع و تكثر، یك پیوستار (continuum) را شكل داده است، مجموعه‌ای فشرده و هم‌بند با افراد و چهره‌ها و جریان‌های مختلف.  سه چهره برجسته‌ای كه در ابتدای سخن از آنها یاد شد، غیر از آنكه به لحاظ زمانی، در طول یكدیگر قرار می‌گیرند، از نظر نوع نگرش‌شان به كار روشنفكری هم در عرض هم هستند. سید‌حسن تقی‌زاده در جوانی در عرصه سیاست و حتی روشنفكری چهره‌ای تندرو و رادیكال محسوب می‌شد، اما با گذشت زمان و گذر از میانسالی به تدریج هم در سیاست و هم در رویكردش به تحول‌خواهی، محافظه‌كارانه‌تر و محتاط‌تر بیشتر شد. مجتبی مینوی كه متعلق به نسل بعد از تقی‌زاده بود، متاثر از تجربه او و هم‌نسلانش یعنی فروغی و بهار، بیشتر به تحقیق و پژوهش در آثار ادبی و تاریخی پرداخت، یعنی چندان به سیاست كاری نداشت و عمر ارزشمند خود را صرف تصحیح آثار مهمی چون كلیله و دمنه، نامه تنسر، ویس و رامین و اخلاق ناصری و همچنین تالیف و ترجمه كتاب‌ها و مقالات ارزشمندی در حوزه ایران‌شناسی كرد. اما داریوش شایگان متعلق به نسل بعد از مینوی، همچون او چندان سیاسی نبود، اما بیش از مینوی و تقی‌زاده به فرهنگ غیرایرانی پرداخت. شایگان برای فهم وضعیت كنونی ایران از سویی رو به سوی ریشه‌های فرهنگ آسیایی آورد و از سویی به فلسفه و ادبیات جدید غرب پرداخت.

این سه الگوی كار روشنفكری اما در یك نقطه شباهت داشتند، هر سه فرهنگ و تمدن ایرانی را خوب می‌شناختند، به آن علاقه‌مند بودند و بسیار روشن و روان با نثری پیراسته و زبانی شیوا می‌نوشتند. حتی شایگان كه بیشتر آثارش را به زبان فرانسه نوشته و موضوع بسیاری از كتاب‌هایش فلسفه و ادبیات غربی است، در آثاری چون پنج اقلیم حضور، تسلط و آشنایی خود به ادبیات كلاسیك فارسی را نشان می‌دهد، بگذریم از نثر روشن و استوارش در نگارش و روایت اندیشه‌های نویسندگانی چون پروست و بودلر.

كوتاه سخن آنكه تاریخ روشنفكری ما، با چهره‌های نامداری چون تقی‌زاده و مینوی و شایگان به‌رغم گسست‌ها و تعارض‌ها، پیوستاری از عشق و علاقه به سرنوشت جامعه ایرانی را عیان می‌سازد. این روشنفكران گویی در یك مسابقه دوی امدادی، دستاورد كار روشنفكری برای بهبود وضعیت جامعه را نسل به نسل با یكدیگر دست به دست كردند. اكنون در آستانه سده جدید خورشیدی پرسش این است كه چهره‌های شاخص روشنفكری كنونی چه كسانی هستند؟

ممكن است گفته شود كه عصر روشنفكران سرآمد به سر آمده و حوزه‌ها تخصصی شده و تعداد باسوادان دغدغه‌مند بسیار. اما مساله این است كه نسل‌های جدید تا چه اندازه بر شانه‌های گذشتگان خود ایستاده‌اند و تا چه میزان پیوستار مذكور را تداوم می‌بخشند؟ روشنفكران بعد از این، چقدر با فرهنگ و تمدن ایرانی آشنا هستند؟ انتظار زیادی نداریم، آیا می‌توانند مثل سه چهره یادشده، روشن و روان و استوار فارسی بنویسند؟

منبع: روزنامه اعتماد