گفت‌وگو با محمدکاظم رحمتی مترجم کتاب «مطالعاتی در تاریخ زیدیه»

1400/5/24 ۱۰:۰۷

محمدکاظم رحمتی می‌گوید: درباره زیدیه ایران اطلاعات به‌قدری پراکنده و گاه مشوش است که تنها از خلال مطالعات تک‌نگاری درباره اشخاص یا نسخه‌های خطی است که شاید بتوان تصویری روشن از حضور فرهنگی آن‌ها در نواحی شمالی ایران ارایه کرد.

درباره تاریخ زیدیه ایران اطلاعات پراکنده و مشوش است

کتاب «مطالعاتی در تاریخ زیدیه» گردآوری مشترک حسن انصاری و زابینه اشمیتکه با ترجمه محمدکاظم رحمتی از سوی نگارستان اندیشه منتشر شد. مجموعه مقالات آمده در این دفتر هر کدام به گوشه‌ای از اهمیت میراث فرهنگی زیدیان ایران می‌پردازد و خود می‌تواند سرآغازی برای تحقیقات بیشتر درباره این موضوع تا به حال کمتر مورد توجه قرار گرفته باشد. این مقالات ضمن ارائه مطالب نو و تازه درباره زیدیه، چشم‌اندازهای جدیدی برای تحقیق در این حوزه کمتر پژوهش شده اما جذاب می‌افکند. رحمتی بر این باور است که درباره زیدیه ایران اطلاعات به‌قدری پراکنده و گاه مشوش است که تنها از خلال مطالعات تک‌نگاری درباره اشخاص یا نسخه‌های خطی است که شاید بتوان تصویری روشن از حضور فرهنگی آن‌ها در نواحی شمالی ایران ارایه کرد. درباره کتاب «مطالعاتی در تاریخ زیدیه» با محمدکاظم رحمتی گفت‌وگویی انجام داده‌ایم که در ادامه می‌خوانید. وی تحصیلات خود را در رشته تاریخ اسلام در دانشگاه شهید بهشتی و تربیت مدرس گذرانده و سال‌هاست که در بنیاد دایره‌المعارف اسلامی به کار مشغول است و در حال حاضر مجموعه مقالاتی در تاریخ تشیع را آماده چاپ کرده که قرار است انتشارات سروش آن را منتشر کند. همچنین مجموعه‌ای مفصل در تاریخ صفویه که انتشارات نگارستان اندیشه در کار آماده‌سازی آن است.

********

چرا تاریخ زیدیه در ایران پیوند ناگسستنی با تاریخ زیدیه در یمن دارد؟ آیا تاریخ‌نگاران منابع ارزشمندی برای نگارش تاریخ این دو گروه در دسترس دارند؟

به دلیل داد و ستدهای علمی که زمانی میان دو جامعه علمی زیدی یمن و ایران وجود داشته، به ما امکان داد تا بتوانیم به آثار عالمان زیدی ایران دسترسی پیدا کنیم زیرا میراث علمی زیدیه به رغم حضور چند قرنی آن‌ها در ایران به تعداد انگشتان دست در کتابخانه‌های ایران بستگی دارد. توجه به اهمیت سنت زیدیه یمن در حفظ و نگهداری میراث زیدیه ایران مرهون کوشش‌های ویلفرد مادلونگ است که بخش مهمی از چنین متونی را در کتاب اخبار ائمه الزیدیه فی طبرستان و دیلمان و جیلان (بیروت 1987) گردآوری کرده است. از آن زمان تاکنون امکان دسترسی به نسخه‌های خطی زیدیه در کتابخانه‌های دیگر نیز فراهم شده است و می‌کوشد تا براساس آثار چاپ نشده زیدیه، پرتوی تازه بر اهمیت میراث زیدیه و آثار آن‌ها بیفکند.

به دلیل آنکه اولا شناخت ما درباره تاریخ زیدیه ایران تقریبا محدود به منابعی که در سنت زیدیه یمن باقی مانده است از این رو برای شناخت زیدیه ایران لازم به شناخت و آشنایی با زیدیه یمن و منابع تاریخ نگاری آنها داریم. اطلاعات مهمی درباره زیدیه ایران و عالمان زیدی در کتاب‌های تراجم نگاری که عالمان زیدی یمنی چون ابن ابی الرجال و کتاب مطلع البدور نوشته، باقی مانده است. برخی آثار نوشته شده توسط مورخان ایرانی مانند تاریخ طبرستان ابن اسفندیار نیز اطلاعاتی درباره جوامع زیدی ایران در اختیار ما قرار می‌دهد. بررسی اطلاعات مورخان ایرانی و آنچه که از سنت تاریخ‌نگاران زیدی یمنی آمده، می‌تواند تصویر بهتری از تاریخ زیدیه ایران در اختیار ما قرار دهد.

با این‌که مراکز مهم فکری زیدیه در نواحی شمالی ایران از قرن سوم تا ششم هجری قمری قرار داشته است چرا اکثر میراث مکتوب زیدیه در پی زوال آن منتقل شده است؟

جریان انتقال میراث مکتوب زیدیه ایران به یمن در میانه قرن ششم هجری رخ داده است. در پی سفر شماری از عالمان زیدیه به ایران و حتی خراسان، آنها از سر شوق و علاقه بخش مهمی از تألیفات عالمان زیدی ایرانی را برای استفاده علمی با خود به یمن بردند و در آنجا به این آثار اقبال و توجه فراوانی شد و حتی در ادواری بخشی از سنت مدرسی آنها را تشکیل می‌داده است.

ورود داعیان و سادات زیدی به نواحی خزری باعث رواج اسلام در این منطقه شد و به فاصله کوتاهی برخی از سادات زیدی توانستند در این منطقه امارتی تشکیل دهند که حتی با سقوط آنها شاهد حضور و تداوم جریان زیدیه در دو شاخه اصلی ناصریه و قاسمیه تا میانه قرن دهم و حتی شاید اواخر قرن دهم هجری در نواحی خزری هستیم. این کتاب می‌کوشد میراث علمی باقی مانده از زیدیه را در این فاصله بررسی کند دارد تا برخی از جنبه‌های با اهمیت میراث زیدیه از نظر تمدنی را نیز مورد بحث قرار دهد.

چرا ادبیات مکتوب دینی زیدیه از ایران به یمن در پی یکپارچگی سیاسی زیدیان خزری و یمنی در قرن پنجم روی نمی‌داد، عمده میراث مکتوب زیدیان ایران از دست می‌رفت؟

بله، تقریبا بخش مهمی از میراث مکتوب زیدیه ایران تنها و تنها به واسطه انتقال به یمن باقی مانده و عمده آثاری که در این جریان به یمن منتقل نشده از میان رفته است. امروز شمار نسخه‌های خطی باقی مانده از تألیفات زیدیه ایران که در کتابخانه‌های مختلف کشور شناسایی شده است، از شمار انگشتان دست نیز کمتر است. از قرن سوم هجری / نهم میلادی تا اواخر قرن ششم هجری / دوازدهم میلادی مراکز مهم فکری زیدیه در شمال ایران یعنی طبرستان، دیلمان و گیلان در نواحی خزری، همچنین ری در روزگار آل بویه و پس از آن و بیهق در خراسان بوده است. به تدریج جوامع زیدی ایران در معرض زوال قرار گرفتند و عمده میراث مکتوب آن‌ها دیگر روایت و منتقل نشد. همچنین در پی مرگ امام یمنی، المنصور بالله که در روزگار او انتقال فرهنگی از ایران به یمن به اوج خود رسید، روابط میان جوامع زیدیان ایرانی و یمن بی‌اندازه ناچیز و اندک شد و انتقال منابع مکتوب از ایران به یمن که اکنون جای نواحی شمال ایران را به عنوان مرکز فکری زیدیه گرفته بود به کلی متوقف شد.

در جایی از کتاب گفته‌اید، ادبیات غنی سیره‌نگاری که به گزارش احوال و شرح حال امامان می‌پردازد، گونه‌ای ادبی خاص در جوامع زیدی یمن و ایران است. ازکارکرد اولیه این سیره‌نگاری‌ها بگویید و اینکه سنت آموزش دینی در میان زیدیان یمنی قرن هفتم چگونه بوده است؟

ادبیات غنی سیره‌‌نگاری که به گزارش احوال و شرح حال امامان می‌پردازد، گونه‌ای ادبی خاص در جوامع زیدی یمن و ایران است. این منابع به نحو معمول توسط اصحابنزدیک، کاتبان یا دیگر اشخاص در اطراف آن‌ها تالیف شده است و گاه از حیث ساختار و واژگان از سیره پیامبر متاثر است. کارکرد اولیه سیرها، مشروعیت‌بخشی به ائمه است و بیان فضائل آن‌ها که عنصر مهمی در این گونه مدارم را تشکیل می‌دهد. همچنین منابع مستندی چون نامه‌نگاری‌های رسمی، پیمان‌نامه‌ها، فرمان‌ها و احکام حکومتی و همچنین خاطرات شخصی و... بیشتر بخش‌هایی از سیره را تشکیل می‌دهند. به معنی دقیق کلمه، کتاب‌های سیره شاهد معاصر مهمی از ایام امارت خود ائمه است و مشتمل بر وقایع نامه‌هایی جزئی سیاسی و نظامی و همین گونه تاریخ قبایل و گاهی تاریخ اجتماعی و روال معمول اداری روزگار آن‌هاست.

سیره‌نگاری در سنت زیدیه یعنی بیان شرح حال علمی امامی که در راس قدرت است. برای نشان دادن شایستگی‌های علمی و عملی او، نویسنده سیره که عموما از نزدیکان امام هستند، مطالبی درباره شرح حال و زندگی امام است که با مطالبی درباره شرح حال علمی او آغاز می‌شود، بحث خود را شروع کرده و سپس مطالبی از حوادث سیاسی دوران زندگی او را بیان می‌کند. این گونه ادبیات یعنی سیره‌نگاری مملو از مکتوبات سیاسی است و از رهگذر این کتاب‌ها می‌توان مطالب مختلفی درباره تاریخ و حیات اجتماعی و فرهنگی روزگار امامان مورد بحث به‌دست آورد.

زیدیان در طول تاریخ در طبرستان و یمن حکومت تشکیل دادند، در دوره کنونی اقامتگاه اصلی زیدیان کجاست ؟ همچنین در چه دوره‌ای دادوستدهای علمی میان دو جامعه علمی زیدی یمن و ایران وجود داشته تا بتوانیم از آثار علمای زیدی ایران باخبر باشیم؟

اکنون زیدیه تنها محدود به یمن است و در دیگر بخش‌های جهان اسلام حضور ندارند. اکنون دانسته است که از قرن ششم به بعد ارتباطات علمی میان زیدیه ایران با یمن وجود داشته و در ادوار مختلف شماری از عالمان زیدی یمنی به ایران و گاه عالمان ایرانی به یمن سفر کرده‌اند.

ویلفرد مادلونگ دانشمندی است که به اهمیت سنت زیدیه یمن در حفظ و نگهداری میراث زیدیه ایران کوشش بسیاری کرد از اثر سترگ وی بگویید که باعث شد امکان دسترسی به نسخه‌های خطی زیدیه در کتابخانه‌های دیگر نیز فراهم شود.

خوشبختانه انتشارات نامک کتاب مهم استاد ویلفرد مادلونگ را به تازگی به خامه خانم شیرین شادفر منتشر کرده است که حتما خوانندگان علاقه‌مند به زیدیه باید به این کتاب مراجعه کنند. بخش مهمی از نسخه‌های خطی زیدیه یمن توسط فردی به نام ادوارد گلاسر که چند سفر به یمن داشته، خریداری شده و توسط او به کتابخانه‌های مهم اروپایی از جمله کتابخانه برلین فروخته شده است. مادلونگ که از شاگردان اشپولر است، ظاهرا تحت تاثیر استادش به مطالعه تاریخ زیدیه علاقه‌مند شد و با بهره‌گیری از منابع مختلف کتاب بسیار مهمی درباره قاسم بن ابراهیم رسی (متوفی 246) امام و تدوین گر عقاید زیدیه پرداخته است.

چرا بسیاری از آثار زیدیه در ایران چاپ نشده و این مقالات که در این کتاب منتشر شده چه چشم‌انداز جدیدی برای تحقیق در این حوزه کمتر پژوهش‌شده می‌گشاید؟

نسخه‌های آثار زیدیه در ایران در دسترس نبوده و همین باعث شد تا محققان نتوانند به تحقیق این آثار توجه نشان دهند. اکنون به لطف تحولات رخ داده در عرصه ارتباطات بسیاری از نسخه‌ها قابل دسترسی و در میان برخی از رساله‌های دانشگاهی نیز توجه به تحقیق با بررسی این آثار شروع شده است. بی‌گمان توجه به منابع تاریخ‌نگاری زیدیه تألیف عالمان زیدی ایران سوای روشن کردن برخی از ادوار تاریخی ایران، برای محققان تاریخ اسلام نیز سودمند است.

نسخه‌های خطی زیدیان ایران و یمن بیشتر در کدام کتابخانه‌ها نگهداری می‌شوند و کدام نسخه مهم در ایران به شکل عکسی منتشر شده و اطلاعاتی درباره عالمان زیدی در ایران ارائه می‌دهد؟

در کتابخانه‌های ایران نسخه‌های خطی زیدی از قرن هشتم هجری موجود است. بیشتر این نسخه‌ها در کتابخانه مجلس، کتابخانه ملی ملک و کتابخانه دانشکده پزشکی دانشگاه شیراز (کتابخانه علامه طباطبایی) نگهداری می‌شود. عموما عالمان زیدیه یمنی از میراث علمی غنی زیدیه ایران بهره گرفته‌اند. برخی از این نسخه‌ها اطلاعاتی ارزشمند رجالی درباره عالمان زیدی ایران را دربردارند. دو مجلد از این نسخه‌ها که با یکدیگر کل تفسیر را تشکیل می‌دهند به جز برخی اوراق افتاده از ابتدا و انتها مجلد اول، اکنون به صورت عکسی منتشر شده و در دسترس است که به همراه مقدمه‌ای از سید محمد عمادی حائری تسوط کتابخانه مجلس منتشرش ده است.

جلد دوم که شخصی به نام حاجی بن فقیه محمد بن نماور تنهیجانی میان دهی سفارش کتابت آن را داده با انجامه‌ای از کاتب خاتمه یافته و نام کاتب احمد بن نائب سالار بن محمد کیناوردی ذکر شده است. در آغاز جلد دوم تذکری آمده که بیان می‌کند که کتاب به همراه چند اثر زیدی و غیر زیدی دیگر، ما ترک برجا مانده از سید هادی کیا یکی از اعضا ساسله آل کیا گیلان بوده است.

از کهن‌ترین عالم زیدی یمن که مطالب عهدینی در تالیفاتش نقل کرده است بگویید؟

توجه به نقل مطالبی از عهدین در اشاره به نبوت پیامبر گرایشی شناخته شده در سنت اسلامی است و شماری از عالمان مسلمان را می‌شناسیم که به چنین مطالبی علاقه نشان داده‌اند. در میان زیدیه نیز ابوالحسین هارونی (متوفی 411) در کتاب النبوات یا اثبات النبوات در میان مباحث مختلفی که درباره نبوت پیامبر اسلام ارائه کرده، به نقل مطالب عهدینی که به گمان او دلالت بر نبوت پیامبر اسلام دارد، توجه نشان داده و آیاتی را از عهدین نقل کرده است.

منبع: ایبنا