بررسی آرا و نظریه‌های ادبی استاد دکتر عبدالحسین زرین‌کوب

1400/4/9 ۱۰:۲۴

کتاب «جهانی در خلوت تنهایی؛ بررسی آرا و نظریه‌های ادبی استاد دکتر عبدالحسین زرین‌کوب» به نگارش محمدرضا شعبانی، توسط انتشارات زوار در سال 1399 با قیمت 175000 تومان منتشر شده است.

مریم نوری: تلاش نویسنده در نگارش این رساله پژوهشی تنها رویکرد بررسی نظریه های ادبی، آثار دکتر عبدالحسین زرین کوب  است که به نقد و تحلیل کشانده است و مجموعا قریب به 90 نظریه ادبی مستقل او را تبیین و تحلیل ادبی کرده است. تازگی موضوع این اثر، حاکی از این ادعاست، که آثار سترگ و ارزشمند استاد می بایست یکجا و یا با نگاه ها و رویکرد های مختلف از منظر بررسی و تحلیل ادبی منتقدانه نگریسته شود.

همدلی و خوانش صحیح آثار زنده‌یاد دکتر عبدالحسین زرین‌کوب بهترین طریق ممکن در شناخت اوست؛ خاصه خواندن و دیدن نقد و نظرها و تحلیل آرای ایشان است. در این کتاب، نویسنده زرین‌کوب و آثارش را به بوتۀ نقد نشانده است. قصد نویسنده در این کتاب، بی‌شک نشان‌دادن ارزش وجودی هر یک از آثار زرین‌کوب و تعیین و تشخیص آراء و نظریات ایشان و به‌تبع استخراج و نقد این آراء در بوتۀ نقد ادبی است. زرین‌کوب خود استادی مسلم و یکه‌تاز در نقد ادبی بوده است و رسالۀ دکتری او دربارۀ همین موضوع است: نقد ادبی و دقیق‌تر نقد الشعر.

زرین‌کوب از معدود محققانی است که پاکیزه‌ترین پژوهش‌های ادبی و نقد ادبی و کنکاش در عرفان، تصوف و تاریخ ایران و اسلام و فلسفۀ آن را انجام داده است. او جمع عالی از فهم درست و بی‌شبهه میان سنت و تجدد است. هم به‌خوبی سنن ادبی و متون آن را مورد مداقه داشت و هم از آثار اخیر محققان غربی و عربی آگاهی کامل داشت؛ تجدد را می‌شناخت و به سنت نظیر بتی غیرقابل انتقاد نمی‌نگریست. بدین لحاظ کمتر کسی را می‌توان یافت که نظیر او باشد.

استاد زرین‌کوب افزون بر آنکه منتقد ادبی برجسته و چیره‌دستی بود؛ اما در آثار ادبی ـ تحقیقی وی می‌توان نظریات مستقل ادبی ایشان را استخراج کرد و بیشتر نظرات ایشان در حیطۀ نقد عملی مندرج است. با این همه وی صاحب نظریه‌های مستقل به‌ویژه در نقد نظری نیز می‌باشد؛ زیرا اگر منظور از نظریه‌پردازی ادبی، اصول کلی ابداعی یا ارائۀ منظری همچون عقاید جرجانی در خصوص نظریۀ نظم باشد، شاید در این صورت نمی‌توان زرین‌کوب را با تمامی احاطه و اشراف کم‌نظیرش، در حیطه‌های ادب و نقد ادبی به عنوان یک نظریه‌پرداز صرف به حساب آورد؛ ولی اگر مقصود از نظریه‌پرداز ادبی در حد و اندازۀ محدودتر چنان‌که نزدیک به انتقادات ادبی مستقل وی در عرصه‌های تحقیقات ادبی و پاره‌ای ملاحظات تاریخی در حیطه‌های ادب، فرهنگ، عقاید و نظریات پیرامون تصوف و عرفان و برخی نگرش‌های تحلیلی ـ تفسیری استاد مدنظر باشد، البته زرین‌کوب در حد و اندازۀ یک نظریه‌پرداز ادبی قابل تحقیق و بررسی است و قصد نویسنده در این کتاب دقیقاً همین نظر و برداشت اخیر است.

آثار زرین‌کوب را می‌توان از جنبه‌های مختلف تقسیم‌بندی کرد و هر یک از آنها خودبه‌خود حاوی فواید و نکاتی درخور خواهد بود. در این‌بار آثار استاد در این کتاب به پنج دستۀ کلی تقسیم شده است تا بدین‌وسیله هم شناسایی این آثار آسان‌تر و هم از منظر موضوعی و محتوایی در این صنف نسبتاً واحد مورد ارزیابی قرار گیرند:

آثار مرتبط با نقد ادبی

آثار مربوط به تاریخ ادبی

آثار مربوط به تحقیقات عرفان و تصوف

آثار زندگی‌نامه‌ای و تک‌نگارانه

آثار مربوط به مولاناشناسی عبدالحسین زرین‌کوب

 در این کتاب کوشش نویسنده بر آن بوده تا تمامی آثار زرین‌کوب ـ به غیر از آثار تاریخی و برخی مقالات ادبی ـ ابتدا از طریق همدلی با آنها ـ یعنی اینکه بهترین شیوۀ نقد آثار، ابتدا فهم درست اثر مورد مطالعه، خاصه دریافتن و دانستن این موضوع که بدانیم اثر مشخص‌شده اصلاً برای چه به رشتۀ تحریر درآمده و هدف نگارندۀ اثر موردنظر از تألیف و تحریر چه بوده است؟ ـ سپس بر اثر آشنایی با طریقۀ تحقیقی و فکری عقاید و نظریات استاد، آراء وی استخراج و استنباط شده و هر یک به معرض نقد و نقادی درآمده و صحت و سقم آنها با توجه به مقدورات مطالعاتی و مدت پژوهش این کتاب، به خواننده ارائه شده است.

فهرست مطالب کتاب:

تشکر و قدردانی

سخنی با خوانندگان (اهداف بنیادی و فلسفی این کتاب)

1. زرین‌کوب ادویسۀ ادبیات نوین ایران

2. مبانی مقدماتی و نظری نقد ادبی

3. آثار مرتبط با نقد ادبی

4. آثار مرتبط با تاریخ ادبی یا تاریخ ادبیات زرین‌کوب

5. آثار مربوط به تحقیقات عرفان و تصوف

6. آثار زندگی‌نامه‌ای و تک‌نگارانه

7. آثار مربوط به مولاناشناسی استاد زرین‌کوب

فهرست نام کسان

فهرست منابع

کتاب حاضر با شماره بازیابی 600714 در کتابخانه مجلس موجود و قابل دسترسی پژوهشگران گرامی است.

منبع: کتابخانه مجلس شورای اسلامی