میراث ناملموس ایرانی، ثبت شده ی جهانی – بخش دوم و پایانی

1399/12/20 ۱۳:۲۴

آیین قالیشویی مشهد اردهال در کاشان در سال ۲۰۱۲ توسط سازمان میراث فرهنگی ، صنایع دستی و گردشگری ایران به یونسکو پیشنهاد داده شد و با بررسی پرونده ی مرتبط، در فهرست نمایندگان میراث فرهنگی ناملموس بشریت ثبت شده است.

برگردان: آذر جواد زاده

۹- آیین قالیشویان مشهد اردهال – کاشان

آیین قالیشویی مشهد اردهال در کاشان در سال ۲۰۱۲ توسط سازمان میراث فرهنگی ، صنایع دستی و گردشگری ایران به یونسکو پیشنهاد داده شد و با بررسی پرونده ی مرتبط، در فهرست نمایندگان میراث فرهنگی ناملموس بشریت ثبت شده است.

برگزاری آیین قالی‌شویی در کاشان برای گرامیداشت یاد و نام سلطان علی ، شخصیتی مقدس در میان مردم کاشان و فین انجام می‌شود. طبق روایت ها، سلطان علی به شهادت رسید، جسد وی را پیدا کرده و در قالی به نهر آب منتقل کردند تا در آنجا توسط مردم فین و زاوه شسته شد و سپس دفن کردند. امروزه مرقد سلطان علی محل اجرای مراسمی است که در یک آیین مقدس با یک اجتماع عظیم، فرش روی مقبره (به عنوان نماد جسد سلطان علی) شسته می شود. طبق تقویم کشاورزی-خورشیدی، در نزدیک‌ترین روز جمعه به روز هفدهم ماه مهر این مراسم انجام می شود. صبح زود، مردم زاوه بر سر مزار سلطان علی جمع می‌شوند تا گل محمدی را روی فرش بپاشند. آن‌ها پس از اتمام مراسم، فرش را بسته بندی کرده و آن را به دست اهالی فین در خارج از مقبره می‌رسانند. مردم فین فرش را با آب روان شستشو داده و قطرات گلاب را با چوب‌دست‌های برش‌خورده و زیبایی که تزئین شده‌اند، به روی فرش می‌پاشند. سپس فرش به مقبره‌ی سلطان علی بازگردانده می شود. مردم کاشان روی فرش نماز بجا آورده و مردم نیاسر کاشان نیز روز جمعه‌ی بعد به پاسداشت این مراسم جشن بزرگی برگزار می‌کنند. مردم منطقه‌ی کاشان، فین، نیاسر و زاوه؛ سنت ها، رویه ها و آیین های مربوط به مراسم قالیشویان مشهد اردهال را حفظ کرده و همچنین با افزودن عناصر جدید و برگزاری جشن ، آیین سنتی دیرینه را بازسازی و نیز به نسل بعدی منتقل می‌کنند.

۱۰- فرهنگ پخت نان تخت : لواش

(آذربایجان ، ایران ، قزاقستان ، قرقیزستان ، ترکیه)

مهارت پخت نان لواش و نقش آن در فرهنگ مردم در سال ۲۰۱۵ توسط سازمان میراث فرهنگی ،صنایع دستی و گردشگری ایران و نیز وزارت فرهنگ و جهانگردی کشورهای آذربایجان،قزاقستان،قرقیزستان و ترکیه ؛ به یونسکو پیشنهاد داده شد و در سال ۲۰۱۶ در فهرست نمایندگان میراث فرهنگی بشریت (مشترک در پنج کشور) ثبت شد.

فرهنگ تهیه و توزیع نان پهن لواش در جوامع آذربایجان ، ایران ، قزاقستان ، قرقیزستان و ترکیه دارای کارکردهای اجتماعی است که باعث شده به عنوان یک سنت متداول در میان جامعه ادامه یابد. فرایند تهیه نان (لواش ، کاتیرما ، ژوپکا یا یوفکا) حداقل شامل سه نفر است که اغلب اعضای یک خانواده هستند و هرکدام در تهیه و پخت آن نقش دارند. در مناطق روستایی ، همسایگان با هم در روند کار شرکت می کنند. نانوایی های سنتی نیز نان لواش درست می کنند. نان لواش با استفاده از تنیر / تنور (اجاق خاک یا سنگ در زمین) ، ساج (یک صفحه فلزی) یا کازان (یک دیگ) پخته و آماده می شود. علاوه بر وعده های غذایی معمولی ، نان تخت لواش در عروسی‌، زایمان، مراسم خاکسپاری ، تعطیلات مختلف و هنگام نماز مورد استفاده قرار می‌گیرد. در آذربایجان و ایران نان لواش را روی شانه‌های عروس می‌گذارند یا روی سر او خرد می‌کنند تا برای زوج، آرزوی سعادت کنند. در ترکیه به همسایگان زن و شوهر نیز نان داده می شود. در مراسم تشییع جنازه در قزاقستان اعتقاد بر این است که نان باید برای محافظت از متوفی تهیه شود و این تصمیمی است که از جانب خدا گرفته شده. در قرقیزستان تقسیم نان، زندگی ِ پس از مرگ ِ بهتری را برای فرد ِ متوفی فراهم می‌کند. این عمل که با مشارکت در خانواده ها و از استاد به شاگرد منتقل می شود ، بیانگر مهمان نوازی ، همبستگی و اعتقادات خاصی است که نمادی از ریشه های مشترک فرهنگی به شمار رفته و موجب تعلق خاطر و حس همبستگی در جامعه می شود.

۱۱- آیین باستانی نوروز

آیین باستانی و بالنده ی نوروز (ناوروز، ناوریز ، نواروز) در سال ۲۰۰۸ به عنوان نخستین میراث فرهنگی ناملموس ایرانی با عضویت هفت کشور (ایران، آذربایجان، هند، قرقیزستان، پاکستان ، ترکیه و ازبکستان در فهرست یونسکو به ثبت جهانی رسید؛ اما از آن جا که نوروز گستره‌ی وسیع‌تری را در بر می‌گیرد، مرزهای جغرافیایی را درنوردید و بار دیگر در سال ۲۰۱۶ با الحاق پنج کشور دیگر: افغانستان، عراق، قزاقستان، تاجیکستان و ترکمنستان در فهرست نمایندگان میراث فرهنگی ناملموس بشریت ثبت شده است. آیین نوروز بطور گسترده هرساله و روز اول فصل بهار، در دوازده کشور برپا شده و هر کشور آیین های خاص خود را نیز دارا است.

سال نو اغلب زمانی است که مردم آرزوی سعادت و سلامت و خوش احوالی برای خود و همگان دارند. در تقویم ایرانی روز اول فصل بهار مصادف با ۲۱ مارس آغاز سال در افغانستان ، آذربایجان ، هند ، ایران ، عراق ، قزاقستان ، قرقیزستان ، پاکستان ، تاجیکستان ، ترکیه ، ترکمنستان و ازبکستان است. آیین نوروز به عنوان Nauryz ، Navruz ، Nawrouz ، Neruz به معنای “روز جدید” نامیده می شود که انواع مراسم و رویدادهای فرهنگی را برای مدت دو هفته به خود اختصاص می‌دهد. یک سنت مهم، ویژه ، زنده و بالنده که در این ایام انجام می شود ، گردهمایی در اطراف “سفره ی هفت سین” و غذاهای خاص هر دیار است که با اشیایی که نماد پاکی ، روشنایی ، معیشت و ثروت هستند، تزئین شده تا از یک وعده غذایی خاص نیز، همه‌ی خانواده در کنار عزیزان لذت ببرند. مردم لباس‌های نو می پوشند و از نزدیکان ، به ویژه افراد مسن و همسایگان دیدار می‌کنند و نیز یاد درگذشتگان سال گذشته را گرامی می‌دارند. هدایا برای بزرگسالان و به ویژه برای کودکان مبادله می شود که شامل اشیایی است که اغلب توسط صنعتگران هنرهای دستی ساخته می شود. همچنین نمایش‌های خیابانی، موسیقی و رقص ، مراسم عمومی شامل آب و آتش ، ورزش های سنتی و ساخت صنایع دستی نیز از جمله ی موارد مربوط به جشن نوروز و آغاز سال نو است. آیین باستانی نوروز از مهم ترین و خاص ترین جشن های آیینی است که از دیرباز تا کنون در میان مردم جوامع کشورهای مختلف رواج دارد و بطور شایسته و درخور از تنوع فرهنگی و رواداری حمایت کرده و همبستگی و صلح را در میان جوامع ترویج می کند. این مراسم از طریق مشاهده و مشارکت از نسل های مسن تر به نسل های جوان منتقل می شود.

۱۲- هنر ساخت و نواختن کمانتچه / کمانچه ، یک ساز موسیقی ِ زهی کمانه ای (آرشه ای)

هنر ساخت و نواختن ساز زهی کمانه ای ِ کمانچه به همت خانه ی موسیقی و توسط سازمان میراث فرهنگی ، صنایع دستی و گردشگری و نیز وزارت فرهنگ جمهوری آذربایجان، بطور مشترک به یونسکو پیشنهاد داده شد و در سال ۲۰۱۷ در فهرست نمایندگان میراث فرهنگی ناملموس بشریت ثبت شده است.

قدمت هنر ساخت و نواختن با کمانتچه / کمانچه (‘کمان کوچک’) ، ساز زهی کماندار به بیش از ۱۰۰۰ سال می رسد. در جمهوری اسلامی ایران و جمهوری آذربایجان، کمانچه عنصر اصلی موسیقی کلاسیک و فولکلوریک است و اجراها در تعداد زیادی از اجتماعات فرهنگی و مناسبت های جشنی، جایگاه اصلی را به خود اختصاص می‌دهد. هنرآموزان معاصر عمدتا از یک کمانتچه / کمانچه چهار رشته ای استفاده می کنند که شامل بدنه و کمانه ساخته شده با موی اسب است و نوازندگان به صورت جداگانه یا به عنوان بخشی از ارکستر، موسیقی کلاسیک را اجرا می کنند. حاملان و تمرین کنندگان متشکل از صنعتگران هنر دستی، نوازندگان غیرحرفه ای و یا استادان حرفه ای این ساز هستند. کمانتچه / کمانچه بخش اساسی فرهنگ موسیقی در هر دو کشور ایران و آذربایجان است. در حالی که ساخت ساز کمانچه منبع مستقیمی برای تأمین معاش زندگی است ، صنعتگران هنر دستی نیز این هنر را به عنوان بخش مهمی از میراث فرهنگی ناملموس جامعه‌ی خود تصور می کنند. استادان نوازنده از طریق موسیقی خود مضامین بسیاری از جمله مضامین اساطیری و عرفانی و…….، منتقل می کنند. امروزه دانش اجرا و ساخت کمانتچه / کمانچه هم در خانواده ها و هم در موسسات و مدارس موسیقی مورد حمایت دولت قرار گرفته و به هنرجویان انتقال می یابد. شناخت و مهارت در مورد ساخت و نواختن کمانچه و بطور کلی دانش در مورد اهمیت موسیقی در ارتقا هویت فرهنگی از نسلی به نسل دیگر در تمامی اقشار جامعه‌ی هر دو کشور ایران و آذربایجان منتقل شده و جایگاهی درخور دارد.

۱۳- چوگان، یک بازی اسب سواری همراه با موسیقی و داستان سرایی

بازی چوگان در سال۲۰۱۶ توسط سازمان میراث فرهنگی ، صنایع دستی و گردشگری ایران به یونسکو پیشنهاد داده شد و در سال ۲۰۱۷ در فهرست نمایندگان میراث ناملموس بشریت ثبت شده است.

چوگان یک بازی سنتی اسب سواری است که با موسیقی و داستان سرایی همراه است. سابقه آن در ایران به بیش از ۲۰۰۰ سال می رسد. این بازی بیشتر در زمین های سلطنتی و مناطق شهری انجام می شده است. دربازی چوگان ، دو تیم سوارکار مسابقه داده و هدف این است که توپ را از تیرک های دروازه تیم مقابل با استفاده از یک چوبدستی مخصوص عبور دهند. چوگان شامل بازی اصلی ، اجرای موسیقی مربوط به آن و داستان سرایی است. حاملان فرهنگ بازی چوگان، شامل سه گروه اصلی هستند: شرکت کنندگان در مسابقه‌ی بازی چوگان، روایت‌کنندگان قصه‌ و نوازندگان موسیقی. چوگان یک بازی با مولفه های فرهنگی ، هنری و ورزشی است که با هویت و تاریخ حاملان و شرکت کنندگان در آن ارتباط قوی دارد. بازی چوگان در ادبیات ، داستان‌نویسی ، ضرب المثل ها ، صنایع دستی و زیور آلات که از قطعات ارزشمند نمادگرایی است ، حضوری پررنگ دارد. چوگان به عنوان عنصری که سلامت جسم و روح را ارتقا می دهد، ارتباطی معنادار بین طبیعت ، نوع بشر و اسب برقرار می کند. به طور سنتی ، انتقال شیوه‌ی بازی به طور غیررسمی در داخل خانواده یا در کارگاه های آموزشی اتفاق می افتد و اصول اساسی بازی چوگان همچنان به طور فعال توسط خانواده ها و بازیکنان محلی حفظ شده، گسترش یافته و تداوم دارد.چندان که طی دهه های گذشته انجمن های چوگان نیز تاسیس شده اند که دوره های آموزشی برگزار می کنند ، همچنین از استادان محلی حمایت کرده و در عین حال از تنوع محلی در انتقال تمام جنبه های بازی چوگان بهره برداری می شود.

۱۴- مهارت سنتی ساخت ساز دوتار

مهارت ساخت و نوازندگی ساز دوتار نیز از شاهکارهای ناملموس ایرانی است که در سال ۲۰۱۹ در فهرست نمایندگان میراث فرهنگی ناملموس بشریت ثبت شده است.

مهارت سنتی ساختن و نواختن دوتار یکی از برجسته ترین مولفه های اجتماعی و فرهنگی موسیقی فولکلور و مردم پسند در میان اقوام و جوامع ایرانی است. حاملان و تمرین کنندگان ساز دوتار عمدتا از کشاورزان و صنعتگران مرد و گاه نوازندگان زن هستند. دوتار یک ساز موسیقی فولکلوریک با کمان گلابی شکل است که با چوب خشک درخت توت ، گردن ساخته شده از چوب زردآلو یا گردو و دو رشته سیم ساخته شده است. برخی معتقدند که یک سیم مردانه است و به صورت آکورد کار می کند ، در حالی که دیگری زن است و ملودی اصلی را اجرا می کند. نوازندگان در مناسبت های مهم اجتماعی و فرهنگی مانند عروسی ، مهمانی ها ، جشن ها و مراسم آیینی دوتار می نوازند. در دهه های اخیر نیز در جشنواره های محلی ، منطقه ای ، ملی و بین المللی از ساز دوتار استفاده شده است. هنگام پخش آوای موسیقی دوتار ، بازیکنان روایات حماسی ، تاریخی ، غزل ، مضامین اخلاقی و عرفانی را بازگو می کنند که در تاریخ، احساس غرور و هویت قومی آنها مهم است. دانش سنتی مربوط به صنعت دستی ساخت ساز دوتار و نواختن دوتار به طور غیررسمی از طریق روش هنرآموز-هنرجو منتقل می شود و این عنصر در ادبیات محلی شفاهی و نوشتاری نیز وجود دارد که تاریخ و پیشینه حاملان را منعکس می کند. ساز دوتار همزیستی مسالمت آمیز ، احترام متقابل و تفاهم را در بین جوامع مختلف و کشورهای همسایه پرورش می دهد.

۱۵- هنر نگارگری (مینیاتور)

هنر نگارگری (مینیاتور) بطور مشترک با کشورهای آذربایجان ، ترکیه و ازبکستان در یونسکو مطرح شده و در سال ۲۰۲۰ در فهرست نمایندگان میراث فرهنگی ناملموس بشریت ثبت شده است.

مینیاتور نوعی اثر هنری دو بعدی است که شامل طراحی و ایجاد نقاشی های کوچک روی کتاب ها ، فرش ، منسوجات ، دیوارها ، سرامیک ها و سایر موارد با استفاده از مواد اولیه مانند طلا ، نقره و مواد آلی مختلف است. از نظر تاریخی ، مینیاتور را می توان با نقاشی در کتاب که در آن متن از نظر بصری پشتیبانی می شد ، مثال زد؛ اما این عنصر تکامل یافته و هم اکنون در معماری و یا به عنوان یک تزیین در فضاهای عمومی نیز مشاهده می‌شود. الگوهای مینیاتور نمایانگر اعتقادات ، جهان بینی و سبک زندگی به روشی تصویری است و همچنین با تأثیر عناصر اسلامی هویت جدیدی پیدا می کند. در عین حال که تفاوت هایی از نظر سبک بین آن‌ها وجود دارد ، هنر مینیاتور توسط کشورهای عضو ارائه شده دارای ویژگی های اساسی و منحصر بفرد است. در همه موارد ، این یک کار سنتی است که به طور معمول از طریق آموزش مربی به کارآموز (آموزش غیر رسمی) منتقل شده و به عنوان بخشی جدایی‌ناپذیر از هویت اجتماعی و فرهنگی هر جامعه در نظر گرفته می شود. مینیاتور نوع خاصی از چشم انداز را نشان می دهد که در آن اندازه‌ی ارقام با توجه به اهمیت آنها تغییر می کند و این یک تفاوت اساسی با سبک های واقع گرایانه و طبیعت گرایانه است. گرچه این هنر قرن‌های متمادی وجود داشته ، اما همچنان در حال توسعه بوده و در نتیجه پیوندهای گذشته و حال را تقویت می کند. اصول و فنون سنتی نقاشی حفظ شده ، اما هنرمندان همچنین خلاقیت فردی را در این روند وارد می‌کنند.

۱۶- آیین زیارت کلیسای سنت تادئوس

آیین زیارت کلیسای تادئوس توسط وزارت میراث فرهنگی ، صنایع دستی و گردشگری ایران و وزارت فرهنگ ارمنستان در سال ۲۰۱۹ به یونسکو پیشنهاد شد و نهایتا در سال ۲۰۲۰ در فهرست نماینده‌ی میراث فرهنگی ناملموس بشریت ثبت شده است.

سفر زیارتی سه روزه سالانه کلیسای سنت تادئوس در شمال غربی ایران هرسال در ماه جولای(تیرماه) برگزار می شود. این زیارت احترام به دو مقدسین برجسته دارد: سنت تادئوس ، یکی از اولین رسولان تبلیغ مسیحیت ، و سنت سانتخد ، اولین شهید مسیحی زن. حاملان این عنصر، جمعیت ارامنه در ایران ، ارامنه ایرانی مقیم ارمنستان و پیروان کلیسای تادئوس ارمنستان هستند. زائران قبل از عزیمت به کلیسا در تبریز جمع می شوند. آنها سالانه ۷۰۰ کیلومتر از ایروان تا کلیسا را طی می کنند. مراسم بزرگداشت شامل مراسم مذهبی ویژه ، موکب ها ، نماز و روزه است. اوج آن در یک تشییع مقدس با همدلی مقدس است. اوقات ویژه ای برای نمایش‌های سنتی محلی ارمنستان در نظر گرفته شده و غذاهای ارمنی سرو می شود. زیارت کلیسای تادئوس اولین رویداد اجتماعی و فرهنگی سال در میان ارامنه است. از آنجا که حاضران در چادرها و در مجاورت یکدیگر زندگی می کنند ، احساس همدلی و همبستگی در جامعه افزایش می‌یابد. کلیسای تادئوس بیش از نوزده قرن یک مکان زیارتی بوده. با این حال در طول سال‌های قدرت شوروی در ارمنستان ، شرکت در زیارت ممنوع بود. حاملان این عنصر خاطرات فرهنگی سفرهای زیارتی را حفظ کرده و به خانواده ها و جامعه‌ی خود منتقل می‌کردند. تنها پس از استقلال در دهه ۱۹۹۰ سفر زیارتی از ارمنستان از سر گرفته شد.

منابع :

Https://Ich.Unesco.Org/En/RL/Qalisuyan-Rituals-Of-Mashad-E-Ardehal-In-Kasan-00580

Https://Ich.Unesco.Org/En/RL/Flatbread-Making-And-Sharing-Culture-Lavash-Katyrma-Jupka-Yufka-01181

Https://Ich.Unesco.Org/En/RL/Nawrouz-Novruz-Nowrouz-Nowrouz-Nawrouz-Nauryz-Nooruz-Nowruz-Navruz-Nevruz-Nowruz-Navruz-01161

Https://Ich.Unesco.Org/En/RL/Art-Of-Crafting-And-Playing-With-Kamantcheh-Kamancha-A-Bowed-String-Musical-Instrument-01286

Https://Ich.Unesco.Org/En/RL/Chogan-A-Horse-Riding-Game-Accompanied-By-Music-And-Storytelling-01282

Https://Ich.Unesco.Org/En/RL/Traditional-Skills-Of-Crafting-And-Playing-Dotar-01492

Https://Ich.Unesco.Org/En/RL/Art-Of-Miniature-01598

Https://Ich.Unesco.Org/En/RL/Pilgrimage-To-The-St-Thaddeus-Apostle-Monastery-01571

منبع: انسان شناسی و فرهنگ