انسان تراز دین / سید رضا حسینی امین

1393/9/15 ۰۹:۳۷

همواره سخن بافی های زیبایی از زیست اخلاقی شنیده می شود؛ سخنانی چون ارزش زهد، تواضع، بی اعتنایی به جیفه دنیا در عین برخورداری از برتری های علمی، مالی، سیاسی و ... اما به عمل کار برآید به سخن دانی نیست. این سخنسرایی ها هنگامی افسانه می نماید که با چراغ گردشهر بگردی و نیابی اثری، حتی در میان داعیان زیست اخلاقی.

غلام همت آنم که زیر چرخ کبود

زهرچه رنگ تعلق پذیرد آزاد است

مگر تعلق خاطر به ماه رخساری

که خاطر از همه غم ها به یاد او شاد است

همواره سخن بافی های زیبایی از زیست اخلاقی شنیده می شود؛ سخنانی چون ارزش زهد، تواضع، بی اعتنایی به جیفه دنیا در عین برخورداری از برتری های علمی، مالی، سیاسی و ... اما به عمل کار برآید به سخن دانی نیست. این سخنسرایی ها هنگامی افسانه می نماید که با چراغ گردشهر بگردی و نیابی اثری، حتی در میان داعیان زیست اخلاقی.

اگرچه با استثنا، قاعده  بنا نمی کنند، اما گاه استثناها چنان بزرگند که در قامت قاعده ظاهر می شوند. یکی از اینان، شادروان عطاردی است. پیشوندها و پسوندهایی چون علامه، آیت الله، حجت الاسلام والمسلمین یا حجت الاسلام و نظایر آنها برای نام مبارک «عطاردی» چیزی بر او نمی افزاید و از او نمی کاهد. با این انسان وارسته، خالی از هوا و هوس، پرکار، پرشور، شائق به خدمت و توسعه دانش و بی اعتنا به رنگ و لعاب دنیا و در یک کلمه انسانی الهی، زمانی آشنا شدم که قرار شد دانشنامه آثار ایشان تحت نام «عطاردی نامه» را که چند سالی متوقف شده بود پیگیری کنم تا به ثمر برسد. این توفیق به درخواست برادر ارجمند و فاضل حجت الاسلام نورالهیان نصیبم شد و کار فراهم سازی دانشنامه نیز بر عهده دوست پرتلاش استاد محمد نوری بود. در خلال پیگیری ها با بیش از نیم قرن خدمات علامه عطاردی آشنا شدم که به تنهایی و بی هیچ عده و عُده ای در حوزه های مختلف علوم اسلامی و انسانی بر دوش کشیده بود والحق لازم بود تلاش های علمی وی در مجموعه ای گردآوری شود تا اهل دانش و پژوهش از میراث این انسان فرزانه و فرید عصر بهره مند شوند.

هرچه به این مرد خدا نزدیک تر می شدم شگفتی ام افزون تر می شد. زمستان سال 91 در دفتر مرکز دایره المعارف بزرگ اسلامی در محضر فرزانه دیگری چون آقای سیدکاظم بجنوردی بودم. از شخصیت ممتاز علامه عطاردی سخن به میان آوردم و گفتم یک تن، بدون امکانات و تشریفات، کار یک دستگاه عریض و طویل دایره المعارف را انجام می دهد. جناب بجنوردی ضمن اظهار آشنایی با ایشان گفتند در سال های اولیه تأسیس دایره المعارف بزرگ اسلامی در دفتر نشسته بودم، دیدم شیخی ساده پوش وارد شد و جویای فعالیت های مرکز شد. لختی توقف کرد، گفت از اینجا عبور می کردم تابلو دایره المعارف را دیدم، حس کنجکاوی مرا بدین جا کشاند. در این توقف کوتاه و صمیمی، چیزی جز صفا، صداقت، راستی و حس تحقیق در او نیافتم. از آن دیدار خیلی می گذرد، علاقه مندم ایشان را ببینم.

چند روز بعد با هماهنگی برادر ارجمندم آقای نورالهیانف پیش از ظهر یک روز برفی به دیدار عطاردی عزیز رفتیم. خانه ای کوچک که مردی بزرگ  را در خود داشت. علامه با تواضعی وصف ناشدنی به پیشبازمان آمد. ضمن خیر مقدم از حضور جناب بجنوردی رئیس مرکز دایره المعارف بزرگ اسلامی اظهار شعف و خشنودی فراوان کرد. در زمانی کوتاه پس از ورودمان آیت الله عطاردی از زادگاه اجدادی جناب بجنوردی سخن به میان آورد و از نام های قدیم و جدید و موقعیت جغرافیایی و شرایط اجتماعی آن دیار به تفصیل و با دقت یاد کرد که نشان از تحقیق میدانی این محقق پر حافظه و دقت زایدالوصف ایشان داشت چنانکه شگفتی آقای بجنوردی را برانگیخت. سپس از کارهای پژوهشی خود در حوزه های مختلف از ادبیات، شعر، شاهنامه گرفته تا مناطق مختلف جغرافیایی ایران و کتابخانه های هند و پاکستان و عربستان و محله شمیرانات و ... با نشاط و شوق وصف ناشدنی تعریف کرد. مجلس را سکوت فراگرفته بود. فقط گاهی، هنگام دیالیز شدن ایشان یادآوری می شد، اما ایشان به جِدّ و با اشتیاق فراوان از کارهایی که انجام داده بود، سخن می گفت و گاه به کارهای نیمه تمام یا کارهای تمام شده ای که هنوز به چاپ و نشر نرسیده اند اشاره می کرد و افسوس می خورد و می‏گفت امروز دیالیز نمی روم. گویی امروز می خواست تمام کارهایی را که بیش از نیم قرن انجام داده، مروری کرده باشد و یا شوق فعالیت علمی را در  مستمعین خود ایجاد کند- نمی دانم- اما اصرار خانواده، به ویژه داماد مهربان و دانشمند ایشان آقای دکتر فلاحتی برای انجام دیالیز به نتیجه نرسید. ظهر شد، به درخواست ایشان برای صرف ناهار ماندگار شدیم اما از آنجایی که منزل ایشان کوچک بود، برخی همراهان که وابسته به بیت شریف علامه بودند با میهمانان همراهی نکردند و غذا خوردن خود را به بعد موکول کردند. جدا شدن از ایشان با آن جاذبه علمی و مهمتر از آن، جذبه اخلاقی که سرشار از محبت و تواضع بود، بسیار دشوار بود. اما حضور بیش تر در خانه‏ای کوچک که اهالی آن را معذب می داشت موجب شد به سختی از این پیر فرهیخته و مرد وارسته جدا شویم.

تصورم این بود که علامه به تناسب حضور جناب آقای بجنوردی ریاست مرکز دایره المعارف بزرگ اسلامی، این چنین با شور و نشاط از فعالیت های علمی و تحقیقات میدانی و کتابخانه ای خود و حواشی پر رنج و مشقت فعالیت‏هایش سخن به میان می آورد. اما در ملاقات های بعدی دریافتم، وی در هر ملاقاتی بدون توجه به شرایط جسمی خویش حتی پس از دیالیز که علی القاعده باید چند ساعتی را به استراحت بگذراند، اگر ملاقاتی داشته باشد همچنان با شور و نشاط بسیار به معرفی تحقیقات خود می پردازد.

دوستی داشتم به نام مهندس حسن اخوان که بسیار اهل دل و علاقه مند به تحقیق در علوم دین به ویژه علوم قرآنی بود و چند هفته ای است دستش از دنیا کوتاه شده است – روحش قرین رحمت الهی- اگرچه تخصص وی در حوزه علوم معماری و بتن بود،هنگامی که اوصاف علامه عطاردی را از من شنید، عزم زیارت وی کرد. در ملاقاتی که به همراه مهندس اخوان با آیت الله عطاردی داشتیم، طبق معمول علامه با همان شور و هیجان و با دقت تمام از تاریخ و روز و ساعت و نوع تحقیقاتی که داشته تعریف می کرد و گاهی برای اثبات سخنانش اسنادی را از اهل خانه مطالبه می کرد و مستند اظهاراتش را به ما نشان می داد. به مهندس اخوان نگاه کردم که ببینم ارزیابی ایشان از کارهای علامه چیست، دیدم دانه های اشک زلالش بر گونه هایش می غلطند. آرام پرسیدم مشکلی هست؟ پاسخ گفت: معرفتم به خدا و عظمت او رو به فزونی است، چرا که وقتی انسانی که ضعیفش می خوانند، این سان قدرتمند است که یک تنه، کار یک سازمان عریض و طویل پژوهشی را با این نشاط پیش می برد و کهولت سن و بیماری لاعلاج نمی تواند مانع از کارش باشد، پس خود خدا که خالق چنین انسانی است چقدر عظیم است. از طرفی هم افسوس می خورم که چرا جامعه ما که در دانش، فرهنگ و تمدن پیشرو بوده، امروز از چنین فرهیختگان بی توقعی غافل است. ملاقات های دیگری با ایشان داشته ام که هر ملاقاتی با ایشان دنیایی از معنا، تلاش و بی اعتنایی به دنیا و وابستگی به خدا و ابدیت از گفتار، کردار، منش و روش ایشان متبلور بود. روحش شاد، یادش گرامی و راهش پر رهرو باد.