کتاب «اسناد نفت و جنبش ملی شدن صنعت نفت» منتشر شد

1399/7/22 ۱۳:۰۱

کتاب «اسناد نفت و جنبش ملی شدن صنعت نفت» به همت تورج اتحادیه تنظیم شده است، این کتاب با پیشگفتاری از دکتر محمدعلی موحد نویسنده کتاب «خواب آشفته نفت» مزین شده است.

کتاب «اسناد نفت و جنبش ملی شدن صنعت نفت» که به همت تورج اتحادیه تنظیم شده است، با پیشگفتاری از دکتر محمدعلی موحد نویسنده کتاب «خواب آشفته نفت» مزین شده است. این کتاب از سوی نشر فرزان روز در 558 صفحه، با شمارگان 1100 نسخه و به قیمت 150 هزار تومان در سال 1398 منتشر شده است.

کتاب از نداشتن فهرست مطالب رنج می‌برد اما در عوض مقدمه ناشر به گونه‌ای فهرست مطالب این کتاب محسوب می‌شود و جای خالی آن را پر کرده است. در  مقدمه ناشر آمده است: «قسمت اول این کتاب اقتباسی است از کتاب اسناد نفت که در آبان 1330 با کمک اداره اطلاعات و مطبوعات وزارت خارجه انتشار یافته و اسناد مربوط به صنعت نفت ایران را از قرارداد دارسی- که در تاریخ 9 صفر 1319 قمری به امضا مظفرالدین شاه رسید- تا مرداد 1330 در برمی‌گیرد. این اسناد که در این کتاب به ترتیب تاریخ آورده شده‌اند، گویای فعالیت‌هایی هستند که دولت دکتر مصدق در راه ملی مردن صنعت نفت ایران و حصول به این ایده ملی انجام داده است.»

در ادامه این مقدمه آمده است: «قسمت دوم، جنبش ملی شدن صنعت نفت را از پایان جنگ جهانی دوم تا کودتای 28 مرداد 1332 که منجر به مذاکره با غرب و قرارداد کنسرسیوم نفت ایران شد، به روایت جک استرا، وزیر امور خارجه اسبق بریتانیا بررسی می‌کند. در قسمت سوم، متن کامل قرارداد کنسرسیوم نفت ایران با شرکت‌های بزرگ نفت دنیا آورده شده است.»

در پیشگفتاری که استاد موحد، که خود در سال 1329 به عنوان عضو کادر حقوقی به شرکت نفت به آبادان می‌رود و تا پس از خلع ید انگلیسی‌ها توسط دولت دکتر مصدق در سال 1332 در آنجا است، می‌نویسد: «اصل ملی شدن صنعت نفت در سراسر کشور، در آخرین روز اسفند 1329 به تصویب مجالس شورای ملی و سنا رسید. از این تاریخ تا کودتای 28 مرداد 1332 و سقوط دولت دکتر مصدق 29 ماه فاصله است. این مدت را من در کتاب خواب آشفته نفت به سه دوره مشخص تقسیم کرده‌ام: دو دوره هشت ماهه و یک دوره سیزده ماهه. هشت ماه اول  را ـ  از فروردین 1330 تا بازگشت مصدق از امریکا (اول آذر 1330) ـ (دوران امیدواری‌ها) نام نهادم. هشت ماهه دوم با دست خالی برگشتن مصدق از امریکا شروع شد و به قیام سی تیر 1331 منتهی گردید. این هشت ماه را (دوران سرخوردگی‌ها و تلخ کامی‌ها) خواندم؛ و بر آن سیزده ماه باقی که از انتصاب مجدد مصدق به نخست وزیری تا کودتای 28 مرداد ادامه یافت، عنوانی مناسب‌تر و درخورتر از (سیزده ماه نحس) نیافتم.»

استاد موحد در ادامه این پیشگفتار وقایع بعد از مهر 1330 را به اشاره بیان می‌کند و می‌نویسد: «گفته می‌شد که سید (سید ضیاء الدین طباطبائی) به محض گرفتن رای اعتماد از مجلس و رسمیت یافتن دولت خود، دست به انحلال مجلس می‌زند و مصدق و اصحاب او را توقیف می‌کند و امر نفت را بر اساس اصل پنجاه ـ پنجاه که در عربستان و کویت مجرا و معمول شده بود، فیصله می‌بخشد. ظاهراً قول و قرارها که نهایی شد، علاء در 7 اردیبهشت 1330 استعفای دولت خود را اعلام کرد. در گیروداری چنین که گرد و غبار معرکه، جزئیات تحرکات پهلوان‌ها را از انظار مخفی می‌داشت و مرد و مَرکب در هم غلطیده بودند، ناگهان از زبان جمال امامی ـ از کارگردان‌های نامدار مجلس ـ درآمد که جناب دکتر مصدق چرا خود قبول مسئولیت نمی‌کند که دولت تشکیل دهد و پیشنهاد ملی کردن نفت را که خواسته قاطبه ملت ایران است در مرحله اجرا به کرسی بنشانند؟ دکتر مصدق که همواره پیشنهاد نخست وزیری خود را دامی برای بیرون راندن او از مجلس تلقی می‌کرد، این بار برخلاف انتظار، پیشنهاد را فوراً از دهان جمال امامی قاپید و بلافاصله با اعلام آمادگی خود، ناظرین صحنه سیاست را شگفت زده کرد.»

استاد موحد در ادامه این پیشگفتار به توضیح چگونگی شکل‌گیری جنبش ملی شدن نفت می‌پردازد به اشاره به مذاکرات جکسن (نایب رئیس هئیت مدیره شرکت نفت انگلیس) همچنین اورل هریمن نماینده دولت امریکا که ورود او موجب تظاهرات 23 تیرماه 1330 در تهران شد و به کشته شدن 24 نفر و همچنین زخمی شدن 200 نفر شد می‌پردازد.

در ادامه این پیشگفتار که در واقع این کتاب را قابل توجه کرده است آمده است: «تفصیل قرارداد کنسرسیوم، را من در دفتر سوم از کتاب خواب آشفته نفت (از کودتا تا سقوط دولت زاهدی) آورده‌ام. قراردادی بود برهمان پیشنهادهای جکسن و استوکس، که صورت ظاهر ملی شدن نفت را قبول داشت. عملیات نفتی تولید و تصفیه و فروش به تصدی شرکت‌های خارجی که به عنوان کارگزار و عامل شرکت ملی نفت ایران عمل می‌کردند، انجام می‌شد و پنجاه درصد از منافع که طی فرمول معین محاسبه می‌شد، به ایران تعلق می‌گرفت.»

کتاب بعد از پیشگفتار دکتر موحد به همان ترتیبی که ناشر آورده آغاز می‌شود و اسناد به ترتیب همراه عکس‌هایی مستند شده آورده شده‌اند. اما هیچ‌گونه ردپا یا نوشته‌ای از تنظیم کننده در آن دیده نمی‌شود که شاید به زعم برخی حسن یا ضعف کتاب باشد.

منبع: ایبنا