تاریخ نشر کتاب در ایران/عبدالحسین آذرنگ- بخش هفتم

1393/7/27 ۱۰:۵۱

احزاب ملی گرا، مانند حزب ها و گروه های سیاسی دیگر، در وهلۀ نخست به انتشار روزنامه روی می آوردند و نشریه ای را سخنگوی رسمی خود قرار می دادند، اما در میان مجموعۀ همکاران روزنامه ها، شماری که اهل قلم و تحقیق بودند، به انتشار کتاب هم روی می پرداختند. همواره بخشی از نیروها میان نشر کتاب و مطبوعات مشترک بوده است. هرگاه انتشار کتاب با مشکل رو به رو می شد، این نیروها به مطبوعات مهاجرت می کردند، و هرگاه مطبوعات در گرفت و گیر های سیاسی زیر داس سانسور قرار می گرفت، به عرصۀ انتشار کتاب پناه می بردند.

گرایش ها در  نشر دهۀ 1320ش
احزاب ملی گرا، مانند حزب ها و گروه های سیاسی دیگر، در وهلۀ نخست به انتشار روزنامه روی می آوردند و نشریه ای را سخنگوی رسمی خود قرار می دادند، اما در میان مجموعۀ همکاران روزنامه ها، شماری که اهل قلم و تحقیق بودند، به انتشار کتاب هم روی می پرداختند. همواره بخشی از نیروها میان نشر کتاب و مطبوعات مشترک بوده است. هرگاه انتشار کتاب با مشکل رو به رو می شد، این نیروها به مطبوعات مهاجرت می کردند، و هرگاه مطبوعات در گرفت و گیر های سیاسی زیر داس سانسور قرار می گرفت، به عرصۀ انتشار کتاب پناه می بردند. مهاجرت  این نیروها در چند دورۀ تاریخ نشر ایران، از رویدادهای پسا مشروطه به بعد، در روزگار حکومت پلیسی و سلطۀ نظمیه در دورۀ پهلوی اول، تا عصر حاضر  به سهم خود موضوعی برای مطالعه است و ، مشترکات و مشابهت های این دوره هم قابل تامل. در مهاجرت نیروها نکتۀ شایستۀ توجه اینکه نیروهای مهاجر موضوع اندیشه هایشان را تغییر نمی دادند، بلکه غالباً آنها را از قالبی به قالب دیگر می ریختند و با ساختار دیگری ارائه می دادند. چه بسا اگر محمد تقی بهار(ملک الشعرا) یا علامه علی اکبر دهخدا، و نیز همتایان آنها،  با مانع های سر راه مطبوعات مواجه نمی شدند، اندیشه های ملی گرایانه شان را در زمینۀ زبان و ادب فارسی و تاریخ و فرهنگ ایران، با ساختارهای متناسب با مطبوعات ارائه می دادند، و به احتمال در این راه از زبانی زنده تر، پویاتر و غیر رسمی تر هم استفاده می کردند. ممکن بود این زبان پیامدهای نثری دیگری به بار می نشاند.
گرایش های ملی گرایانه در انقلاب مشروطیت و از راه های مختلف ظاهر شد. در دورۀ حکومت پهلوی اول، گرایش های باستان ستایانه، که از پشتیبانی نهادهایی در حکومت برخوردار بود و با سیاست های حاکم بر آنها هدایت می شد ـ  همان طور که در فصل های پیش به آن اشاره شد ـ  به انتشار  شماری آثار متناسب با وضعیت جدید و انتشار دیدگاه ها و تحلیل های ملی گرایانه انجامید، اما افراد مستقلی که وابستگی های دولتی نداشتند، در بیان و انتشار دیدگاه هایشان آزاد نبودند. اشغال ایران در جنگ جهانی دوم، با همۀ تحقیرها و تخفیف های همراه آن، و اندکی بعد حرکت های جدایی خواه در بخش هایی از شمال و شمال غرب ایران، سپس رویارویی با سیاست های استعماری انگلیس و جنبش برای ملی شدن صنعت نفت، به دیدگاه ها و  برداشت های ملی گرایانه دامن زد. بازتابی از اینها را می توان در شعر و نثر دهۀ 1320ش دید. مطبوعات متمایل به دیدگاه های ملی گرایانه پر از نوشته و سروده های وطن خواهانه است. کتاب هایی که شماری از نشریات در مقام ناشر انتشار می دادند، غالباً مضمون های ملی گرایانه داشت.  نویسندگان و مترجمان ملی گرا با این گرایش، مضمون های مناسبی برای نوشتن یا  ترجمه کردن انتخاب می کردند.  نشر ملی گرایانه با ویژگی های تازه، مشخص و متمایز از آن خود، و به ویژه در تقابل با گرایش های معارض و مخالفش، پس از شهریور 1320 زاده شد، تا کودتای 28 مرداد 1332 ادامه داشت و شاخه ای از فعالیت انتشاراتی دهة 1320ش  را تشکیل داد.
جز سه گرایش عمدۀ چپ گرا، اسلام گرا، ملی گرا، که گرایش های غالب فکری در آن دهه بودند، گرایش های دیگری هم پدیدار شد، اما دامنة تاثیرهای آنها به اندازة این سه نبود.

 نشر آثار  گروه های عقیدتی و  مذهبی
همۀ گروه های فکری، عقیدتی، مذهبی، فرقه ها، نحله ها در فضای آزادی که پس از شهریور 1320 پدید آمده بود، کم و بیش فعال شدند. در بارۀ چگونگی فعال شدن و از سر گرفته شدن فعالیت های این گروه ها به ویژه به اطلاعاتی نیاز داریم که اعضایی از درون  خود آنها نوشته باشند. اطلاعات انتشار یافته در این باره ناچیزتر از آن است که بتوان  به برداشتی کلی از آن دست یافت؛ حتی صورت ساده ای از نام و مشخصات کتاب شناختی آثار انتشار یافتۀ این گروه ها در دست نیست. بر پایۀ اطلاعات مکتوب منتشر شده، به خوبی پیداست که پس از شهریور 1320 در همۀ این گروه ها به درجات مختلف جوشش تازه ای پدیدار شد. جز گروه هایی که قانوناً اجازۀ فعالیت داشتند، یا حکومت در آن دهه به فعالیت های آنها واکنش خاصی نشان نمی داد، گروه های دیگری هم بودند که رسمیت قانونی نداشتند، اما تجمع ها، محفل ها و فعالیت های پنهان یا نیمه آشکار و آشکاری داشتند. یکی از راه های دست یافتن به شناخت نسبی در این  باره، آثار منتشر شدۀ  خود آنهاست، آثاری داخلی، یا آثاری ولو با شمارگان و پخش محدود.
کلیمیان، مسیحیان و ارمنیان مسیحی مذهب، زرتشتیان، پیروان طریقت های درویشی و فرقه های اسلامی از جملۀ شهروندانی  بودند که با منع قانونی فعالیت مواجه نبودند. با این حال، نویسنده تا این زمان(زمستان1392) به مطلب مدون مکتوب، یا اسنادی  در بارۀ  فعالیت های انتشاراتی این دسته از شهروندان در دهۀ 1320ش دست نیافته است. در بارۀ انتشارات زرتشتیان در همان دهه،  اخیراً مطلب کوتاهی انتشار یافته است که در ادامه به آن اشاره خواهد شد. شورای کلیسایی که از 1300 تا 1320ش ناشر نسبتاً فعالی به شمار می رفت و به انتشار آثار مسیحی می پرداخت، در دهۀ 1320 نه تنها به انتشار منابع مسیحی ادامه داد که کتاب های غیر دینی هم منتشر کرد، مانند آداب پرورش کودکان. این کتاب در آن دهه بیش از یک بار منتشر شد. یکی دو طریقت درویشی فعالیت های انتشاراتی شان را در دهۀ 1330ش سازمان دادند و در چند شهر کتاب و جزوه منتشر کردند. ارمنیان جلفای اصفهان از دورۀ صفویه فعالیت چاپی و انتشاراتی داشتند و در عرصۀ چاپ و نشر با سابقه ترین گروه در ایران به شمار می آیند. گروه های دیگر ارمنی هم که بعدها به ایران مهاجرت کردند، به چاپ و نشر توجه نشان می دادند. جایگاه ارمنیان در تاریخ نشر ایران در بسیار حایز اهمیت است و به رغم مطالعاتی که در این باره انجام گرفته است، به ویژه بررسی های لئون میناسیان، هنوز هم تاریخ چاپ و نشر ارمنیانِ پیشاهنگ جای بررسی های بیشتری دارد. در فصل تاریخ نشر در دهۀ 1330ش،  به نشر ارمنیان در ایران اشاره خواهد شد.
در بارۀ انتشار منابع گروه های مختلف در شهرستان ها، اطلاعات به مراتب ناچیزتر است و فعلاً نمی توان در بارۀ آنها نظر خاصی داشت، اما اجمالاً می توان گفت که گروه ها در ولایت های مختلف موقعیت های متفاوتی داشته اند که به ساختارهای سیاسی ـ اجتماعی، نفوذ صاحبان قدرت و مقام، ترکیب های قومی و جمعیتی، و نیز به سنت های رایج در آنها بستگی داشته است. در بارۀ مطالبی که به شمار اعضای خود گروه ها و در محفل های داخلیشان  تکثیر و پخش می شده است، مطالبی شنیده ام، اما تا کنون به مدرکی مکتوب در این باره دست نیافته  ام. گفته شده است نوشته هایی بوده که اعضا مجاز نبوده اند آنها را به غیر نشان دهند. در هر حال، به یاری این گونه آثار پنهان و نیمه پنهان می توان به شناخت دقیق تری در بارۀ دیدگاه ها و فعالیت های این گروه ها در دورۀ آزادی پس از جنگ، و تحول مشی و روش آنها دست یافت.

نشر آثار مذهبی
نشر آثار اسلامی شیعی، چه سنتی و چه جدید، شاخة مهمی از نشر کشور بود که به تدریج خوانندگان و بازار گسترده ای یافت. نشر سنتی مذهبی ، یا نشر مذهبی سنتی، از دورة قاجار و تقریباً از آغاز  ورود فن آوری چاپ به ایران، مستقل از دولت و سیاست های دولتی، شکل گرفت، به رغم آنکه بعضی نهادهای دولتی و وابسته به دولت ناشر قرآن کریم و شماری منابع مذهبی بوده اند. نویسندگان و مخاطبان این نشر به قشر با سوادتر مذهبی ها تعلق داشتند. نشر چاپی قرآن کریم، آثار مقدس دینی، آثار علمای دین، منابع درسی طلاب علوم دینی و مانند اینها، از زمان رواج چاپ در ایران با منع خاصی رو به رو نبود، به عکس برخی سرزمین های اسلامی مانند عثمانی و نقاطی در شمال افریقا، که با فنّ آوری چاپ مخالف بودند و جلوی انتشار آثار مذهبی را می گرفتند. اگر شمار اندکی از فقیهان هم در ایران نظر دیگری در این باب داشتند، نظرشان در نهایت تاثیری بر شاخۀ نشر مذهبی کشور نداشت. جامعۀ مذهبی ایران در مجموع از فن آوری چاپ و نشر استقبال کرد. شماری از آثار مذهبی به نفیس ترین صورتی که امکانات فنی زمان اجازه می داده انتشار یافته است. در دهه های اخیر هم برای انتشارآثار مذهبی از روزآمد ترین فن آوری ها، تجهیزات و از زبده ترین متخصصان استفاده شده است که اینها نشانه های آشکار استقبال از نشر از سوی نیروهای مذهبی است. در شماری از جوامع متحجر حتی به ذهن خود راه نمی دادند که می توان از فن آوری های چاپ و نشر در راه تبلیغ و ترویج اندیشه های مذهبی استفاده کرد. در هر حال، جامعۀ ایران این امتیاز را در دورۀ جدید تاریخی خود داشت که فن آوری چاپ را محمل نشر قرار داد.
حوزة علمیة قم و مدرسه های دینی دیگر در  چند شهر دیگر که در دورة حکومت رضاشاه تا حد ممکن تضعیف شده بودند، پس از شهریور 1320جان تازه ای گرفتند. در دهة 1320 مرجعیت فراگیر  آیت الله بروجردی  به احیا و تقویت حوزه بسیار کمک کرد، و با حمایت او  و مساعی روحانیان همکار و دستیارش بر شمار استادان و طلّاب حوزه افزوده شد. این افزایش بر فزونی نیاز به منابع درسی حوزوی، و به تبع آن بر نشر این گونه آثار، تاثیر گذاشت. جدا از سامان گرفتن برنامه های تحصیلی و تعلیمی حوزه، قدرت گرفتن گرایش های چپ گرا ، ملی گرا، و کسروی گرا هم آشکارا بر مشی حوزه تاثیر محسوس گذاشت. واکنش اسلام حوزوی را  در برابر جنبش ها و گرایش های معارض، در انتشار آثاری می توان دید که حوزویان صاحب قلم تالیف آنها را بر عهده گرفتند. در دهة 1320 آثاری از سوی اینان انتشار یافت که در تاریخ و سنت حوزه، از دیدگاه سبک و سیاق و بیان، و نیز در طیف نشر آثار مذهبی در ایران، بی سابقه بود. در حقیقت نشر مذهبی در ایران عملاً به دورة تازه ای از حیات خود راه یافت.  نشریة پرخواننده ای مانند مکتب اسلام  با حمایت های علنی و ضمنی بعضی از مراجع تقلید و همکاری شماری از روحانیان صاحب قلم، در لایه های متعددی از خوانندگان با گرایش های مذهبی نفوذ کرد. شمارگان این نشریه به 120 هزار نسخه هم رسید، شمارگانی بی سابقه در تاریخ مطبوعات دینی ایران. از میان روحانیان شاخص صاحب قلمی که به گرد مکتب اسلام جمع شدند، به کسانی همچون علامه طباطبایی ، آیت الله مطهری، آیت الله ناصر مکارم شیرازی، آیت الله سید هادی خسروشاهی و شماری دیگر می توان اشاره کرد که بعد ها هرکدام در عرصۀ نشر آثار مذهبی و نیز پشتیبانی از انتشار این گونه آثار تاثیر گذار شدند. جمع همسویی که با مکتب اسلام  پیش رفت، به سرعت رشد کرد، هم اندیش و همگرا شد و بر نشر مذهبی در ایران تاثیر عمیق و گسترده ای گذاشت.
جدا از این  گونه کوشش های سازمان یافته از سوی حوزه، یا به گونه ای برخوردار از پشتیبانی آن، چندین و چند کوشش از چند سو ، مرتبط با حوزه، یا  بیرون از آن و حتی بی ارتباط با آن، برای ایجاد تشکل ها و حرکت های اسلامی، ایجاد محفل های بحث و گفت و گو و سخنرانی، و هسته های نشر کتاب و مجله، صورت گرفت که اجمالاً به آنها اشاره می شود. این تشکل ها، به ویژه تشکل های خود انگیخته، گرایش های مذهبی زمان خود را بهتر نشان می دهند.

ـ جامعة تعلیمات اسلامی در تهران
 (فعلاً اطلاع زیادی در این باره در دست نیست).

 ـ کانون نشر حقایق در مشهد
تاسیس 1320ش در مشهد؛ موسس: محمد تقی شریعتی، پدر دکتر علی شریعتی. این کانون در مشهد و خراسان بسیار تاثیر گذار بود.

ـ هیئت علمیه
تاسیس در دهة ش1320؛ موسسان: جمعی از روحانیان.

ـ انجمن تبلیغات اسلامی
 تاسیس 1321ش؛ موسس: عطاء الله شهاب پور. این انجمن کتاب و مجله   منتشر می کرد.

ـ حزب برادران
تاسیس 1321ش  در شیراز؛ موسس: آیت الله سید نور الدین شیرازی. این حزب ناشر روزنامه و سالنامه هم بود.

    ـ هیئت قائمیه
 تاسیس بعد از 1320ش؛ موسس: حاج شیخ محمد  تهرانی. ناشر جزوه های مذهبی.

    ـ اتحادیة مسلمین
 تاسیس 1325ش؛ موسس: مهدی سراج انصاری. ناشر کتاب و مجله.

       ـ شرکت سهامی مطبوعات اسلامی
 نام نخستین آن: شرکت سهامی مطبوعات دینی؛ تاسیس  1325ش در تهران؛  موسسان: برادران نوریانی( نصرت الله، مرتضی و محمد)، امیر فرازمند و علی اکبر منتظمی. هدف از تاسیس: انتشار حقایق دین اسلام از راه کتاب و ترجمه و نشر کتاب هاب دینی. این شرکت وسایل چاپ هم در اختیار داشت، به چاپ و نشر هم اقدام کرد. آئین اسلام از سوی این جامعه، با عنوان روزنامه، اما به صورت هفتگی از 1323ش انتشار یافت و شمار در خور توجهی از مولفان اسلامی با آن همکاری می کردند. در 1326ش چاپخانة شرکت سهامی مطبوعات اسلامی تاسیس شد و آئین اسلام با امکانات به مراتب بیشتری در آن چاپخانه به چاپ می رسید. سراج انصاری که از فعالان اسلامی پیگیر بود، با آن جامعه و این نشریه همکاری چشمگیر داشت. آیین اسلام  با تغییرات و افت وخیزهایی تا 1334ش به حیات خود ادامه داد و در فضای کودتا زده و پلیسی آن زمان متوقف شد.
پایه گذاران شرکت سهامی مطبوعات اسلامی از دست اندرکاران مطبوعات اسلامی در دهة 1320 بودند. این تشکل با مناسبات گسترده اش با بسیاری از محافل مذهبی سنتی و محافل اسلام گرایان جدید دارای هدف های سیاسی، در نشر دیدگاه های اسلامی بسیار تاثیر گذار بود. شماری از کسانی که در دهه های بعد تالیفات اسلامی شان انتشار یافت، با آن شرکت و نشریه اش همکاری داشتند. گفته شده است که شرکت از 1327 به سبب زیان دهی و ناتوانی در ازدیاد سرمایه منحل شده است. با این حال، نشریة آئین اسلام تا چندین سال پس از انحلال به انتشار ادامه داد.

ـ انجمن مطبوعات دینی
تاسیس 1327ش(در بارۀ این انجمن هم اطلاعاتی در دست نیست).

نهادها، سازمان های دولتی و غیر دولتی، مجامع و گروه های دیگری که در دهة 1320ش کتاب و نشریة اسلامی منتشر کرده اند، از این قراراند: اتحادیة اصناف بازار؛ ادارة تبلیغات اسلامی رادیو؛ انجمن اخلاقی ( در تبریز)؛ انجمن اسلامی کارکنان دولت؛ انجمن فرهنگی کمال؛ جمعیت اتحاد اسلام؛ جمعیت های دینی اصفهان؛ جمعیت هیئت تشیع؛ گروه اخوان المومنین؛ گروه پاسداران اسلام( در شیراز)؛ مجمع جوانان اسلام؛ مسلمین جهان؛ هیئت اثنی عشری.

 نشر آثار زرتشتی
به نظر می رسد که زرتشتیان در ایران تا 1328ش چاپخانه و انتشارات مختص به خود نداشتند. پیش از آن البته چند اثر زرتشتی چاپ شده بود، اما چون چاپخانه ها با حروف دین دبیره آشنا نبودند، مطالب چاپی شان از انواع غلط ها پر بود. نخستین بار، کیخسرو خسروانی ماتریس حروف دین دبیره را از هندوستان وارد کرد. ماشین چاپ کوچکی هم خرید و در تهران به راه انداخت، چاپخانة راستی را او تاسیس کرد و چند منبع اساسی زرتشتی را با حروف دین دبیره برای نخستین بار در ایران به چاپ رساند. او به تدریج اوستا، جزوه های دینی و سالنامة زرتشتیان را هم چاپ کرد.  چاپخانة راستی تا سال ها به تدریج در حال توسعه بود؛ حتی این چاپخانه توانست حروف دین دبیره را به کمک ماتریس هایی که وارد کرده بود، خود حروف ریزی کند. شمار دستگاه های چاپ هم افزایش یافت و چاپخانۀ راستی توانست نیازهای زرتشیان ایران را به منابع چاپی ، حتی بیش از آن، تامین کند. اما به سبب تغییر یافتن اوضاع و احوال و اوضاع نامناسبی که به سود نشر نبود و به تقویت نشر در هیچ زمینه ای نمی انجامید، چاپ و چاپخانة زرتشتی رو به تحلیل رفت. ماشین های چاپخانة راستی هم فروخته شد و فعالیت های انتشارات رو به تحلیل و تعطیل رفت.

منابع:
ـ برای اطلاعات بیشتر در بارۀ گروه های مذهبی شیعی، نک: اشرف، احمد، « زمینه های سنت گرایی و تجددخواهی»، ایران نامه، سال1، ش2(1372)؛ جعفریان، رسول، جریان ها و سازمان های مذهبی ـ سیاسی ایران،چ13،تهران، نشر علم1389؛ حسینیان، روح الله، انقلاب اسلامی (زمینه ها، چگونگی و چرایی): چهارده قرن تلاش شیعه برای ماندن و توسعه، تهران، مرکز اسناد انقلاب اسلامی، 1378، 5ج؛ همو، بیست سال تکاپوی اسلام شیعی در ایران(1320 ـ 1340)، تهران، مرکز اسناد انقلاب اسلامی، 1381؛ رسول اف، رامین، نخستین های تاریخ روزنامه نگاری در ایران، تهران، جامعه شناسان، 1389؛رهنما، علی، نیروهای مذهبی بر بستر حرکت نهضت ملی، تهران، گام نو، 1384؛ قاسمی، سید فرید،«شرکت سهامی مطبوعات اسلامی»، پیام بهارستان، دورۀ 2، سال اول، ش3(بهار 1388)؛ همو، مطبوعات ایرانی، تهران، علم، 1388.
ـ برای فعالیت های چاپی و انتشاراتی زرتشتیان، نک: گفته های مسئولان چاپخانۀ راستی، در: دمیرچی، اسماعیل، گفت و گو با قبیلۀ چاپ، تهران، کتابخانه و مکز اسناد مجلس شورای اسلامی، 1391.