خاطرات محمد هاشمی

1393/6/1 ۰۸:۰۶

مهم‌ترین راهكاری كه می‌توان به زوایای پنهان و ناگفته‌تاریخ انقلاب اسلامی پی‌برد، مرور خاطرات دست‌اندركاران انقلاب است. گرچه با تكیه به خاطرات نمی‌توان تاریخ انقلاب اسلامی را به نگارش درآورد و ناچار از بهره‌گیری از منابع دیگری چون اسناد مكتوب و اسناد دیداری، شنیداری و منابع كتابخانه‌ای وجود دارد اما خاطرات ویژگی‌هایی دارد كه در كنار توجه به كاستی‌ها و آسیب‌های آن می‌تواند در شفاف‌تر شدن وقایع و قضایا مؤثر باشد. اگر در اسناد مكتوب وقوع حادثه‌ای گزارش شده است، در خاطرات دست‌اندركاران انقلاب زمینه‌های آن حادثه، عوامل مؤثر در شكل‌گیری آن و افراد و جریان‌های دخیل در آن روشن می‌گردد.

دبا / محمود فاضلی: مهم‌ترین راهكاری كه می‌توان به زوایای پنهان و ناگفته‌تاریخ انقلاب اسلامی پی‌برد، مرور خاطرات دست‌اندركاران انقلاب است. گرچه با تكیه به خاطرات نمی‌توان تاریخ انقلاب اسلامی را به نگارش درآورد و ناچار از بهره‌گیری از منابع دیگری چون اسناد مكتوب و اسناد دیداری، شنیداری و منابع كتابخانه‌ای وجود دارد اما خاطرات ویژگی‌هایی دارد كه در كنار توجه به كاستی‌ها و آسیب‌های آن می‌تواند در شفاف‌تر شدن وقایع و قضایا مؤثر باشد. اگر در اسناد مكتوب وقوع حادثه‌ای گزارش شده است، در خاطرات دست‌اندركاران انقلاب زمینه‌های آن حادثه، عوامل مؤثر در شكل‌گیری آن و افراد و جریان‌های دخیل در آن روشن می‌گردد.

محمد هاشمی رفسنجانی از جمله شخصیت‌های فعال در نهضت اسلامی است كه بخشی از فعالیت‌های وی در بستر خانواده و به‌ویژه برادر بزرگ‌تر خود آیت‌الله اكبر هاشمی صورت گرفته است. حضور محمد هاشمی در قم و همچنین مشاهده‌وقایع تاریخ انقلاب اسلامی در خاطرات وی انعكاس یافته است. بخش دیگری از خاطرات وی به شرح فعالیت‌ها در محافل دانشجویان ایرانی در آمریكا اختصاص یافته است. حضور راوی در فرانسه و فعالیت در بیت امام (ره) بخش‌های دیگر خاطرات محمد هاشمی از تاریخ انقلاب اسلامی است كه در كنار سایر خاطرات و منابع، تصویر روشنی را ارائه می کند. در این خاطرات، مسائل و ناگفته‌های بسیاری از دوران تثبیت انقلاب اسلامی هم بازگو شده است.

در بخشی از کتاب در‌باره تدارک همه جانبه انگلیس و زمینه چینی‌های توطئه‌ای به نام کودتا آمده است:«در ماجرای نهضت ملی ایران که منجر به ملی شدن صنعت نفت شد، انگلیس به عنوان دشمن اصلی ایران و نهضت ملی قلمداد می‌شود. بنابراین از آغاز حرکت ملی شدن نفت، اقداماتی را به کار می‌گیرد که جنبه‌خصمانه و عنادآمیز دارند. برخی از اقدامات خصمانه‌انگلیس عبارت‌اند از: مخالفت همه جانبه و فراگیر با ملی شدن صنعت نفت ایران؛ ایجاد اختلاف در درون نیروهای رهبری کننده در داخل کشور (مصدق ـ کاشانی)؛ توسل به مجامع بین‌المللی به منظور مقابله با ملی شدن نفت ایران؛ محاصره و فشارهای شدید اقتصادی به ویژه جلوگیری از فروش نفت ایران؛ کارشکنی در حل اختلاف از راه‌های مسالمت‌آمیز؛ کشاندن آمریکا از دخالت بی‌طرفی مثبت به بی‌طرفی منفی و سرانجام مخالفت با حکومت ملی دکتر مصدق. تلاش و اقدامات پنهانی برای براندازی حکومت ملی دکتر مصدق با همکاری آمریکا از طریق کودتای نظامی.

تهدید نظامی علیه ایران از طریق حضور نظامی و انجام مانورهای نظامی در منطقه که نمونه‌آن در خبر ذیل آمده است: «رزمناو مورین در کنار آب‌های آبادان لنگر انداخت. به چهار هزار نفر از چتربازان انگلیسی پایگاه‌های مجاور خلیج‌فارس فرمان آماده باش داده شد. چهار فروند ناو جنگی در مجاورت بندر آبادان پهلو گرفتند. تعداد کشتی‌های جنگی انگلیس در خلیج‌فارس به 9 فروند رسید. در همین زمان نیویورک‌تایمز نوشت: این تعداد نیرو نظامی دریایی در آب‌های ایران از جنگ جهانی دوم به بعد سابقه نداشته است.

نویسنده در رابطه با سیاست شوروی در جریان کودتای 28 مرداد 1332 می‌نویسد:«روسیه در تدارک کودتا با حضور نامحسوس و از طریق اهرم‌هایی همچون حزب توده، دولت ملی را با چهره‌ای مشوش ترسیم کرد که همین چهره ناشی از نقشه‌های پنهانی روسیه برای کسب بخشی از نفت ایران بود که با حضور دولت ملی در صحنه قدرت نتوانسته بود به این مهم دست یابد. روس‌ها همواره خواهان تسلط بر مناطق شمالی ایران و نفت شمال بودند و بدین لحاظ قرارداد طویل‌المدت با ایران داشتند. گرچه در زمان ملی شدن صنعت نفت از نفتِ مناطق شمالی بهره‌برداری نمی‌شد، اما زمانی که ملی کردن نفت در سراسر ایران از سوی جبهه‌ملی مطرح شد و مورد استقبال عموم مردم قرار گرفت، حزب‌توده که در پی تأمین اهداف مورد نظر شوروی‌ها در ایران بود، با آن مخالفت کرد. نکته‌بسیار مهم، همسویی شوروی و انگلیس در مخالفت با دکتر مصدق و نهضت ملی ایران بود که به یکی از نمونه‌های آن اشاره می‌کنیم: غرب مخصوصا آمریکا از این‌که ایران به دامن کمونیسم بیفتد، سخت نگران بود و انگلیس برای کشاندن آمریکا به جبهه‌مخالف دکتر مصدق همواره القاء می‌کرد که دکتر مصدق کمونیست است و سرانجام به دامن شوروی خواهد افتاد.

هاشمی نقش حزب توده را چنین توضیح می‌دهد:«حزب توده در راستای سناریوی از قبل تعیین شده توسط انگلیس هنگام ورود «هریمن» به تهران راهپیمایی «جمعیت ملی مبارزه با استعمار» برگزار کرد. انگلیس این راهپیمایی را نشانه‌ای از تمایل مصدق به شوروی قلمداد کرد و آمریکا را قانع کرد که برای سرنگونی دولت ملی دکتر مصدق وارد میدان شود. انگلیس طرحی را به عنوان «عملیات چکمه» برای سرنگونی دولت دکتر مصدق تهیه کرده بود. این طرح را در اختیار آمریکا قرار داد. آمریکایی‌ها طرح را پذیرفتند و نام آن را به «عملیات آژاکس» تغییر دادند و به صورت کودتا 28 مرداد 1332 به مرحله‌اجرا درآوردند. انگلیس پذیرفت که از تسلط انحصاری خود بر نفت ایران چشم بپوشد و چهل درصد آن را به شرکت‌های آمریکایی و بیست درصد دیگر را به شرکت‌های هلندی و فرانسوی واگذار کند.

چهره آمریکا و حضور در عرصه سیاسی ایران نیز در این کتاب 384 صفحه‌ای چنین توصیف شده «قبل از کودتای 28 مرداد در ایران روی «کِندی» خیلی تبلیغ می‌شد. قبل از او «ترومن» تزی را داده بود که با عنوان «دکترین ترومن» مطرح شد. ترومن رئیس جمهور دموکرات آمریکا براساس اصل 4 معتقد به انجام یک سری خدمات بهداشتی در کشورهای جهان سوم بود. در بدو ورود (آمریکا) مردم احساس خوبی به آمریکا و ترومن داشتند. پیش از این مردم رفتار استعماری و استکباری انگلیس و شوروی را دیده بودند، اما آمریکا در آن مقطع از طریق اصل 4 تحت عنوان خدمات وارد شد. بنابراین در میان اکثر مردم جایی برای خود باز کرده بود و نگاه مردم به آمریکا چنان مثبت بود که وقتی کِندی رئیس جمهوری دموکرات آمریکا را ترور کردند، عده‌ای از مردم در ایران ناراحت شدند و عزاداری کردند.

هرچه به کودتا نزدیک می‌شویم آمریکا و مستشارانش در ایران رنگ عوض می‌کنند و سفارتخانه این کشور محل طرح نقشه‌های استعماری برای ایران و ایرانی می‌شود. اما زمانی که آمریکا وارد صحنه‌سیاست و نفت و حمایت از شاه و تشکیل ساواک شد، رویکرد مردم هم نسبت به آمریکا عوض شد. بدبینی مردم زمانی شدت یافت که می‌دیدند سفارتخانه امریکا در ایران به محلی برای حکومت بر منطقه تبدیل شده و تعداد زیادی مستشار در آن حضور دارند. مخصوصاً با حمایت از اسرائیل و اشغال فلسطین، دیگر برای همه روشن شده بود که آمریکا بدتر از انگلیس و شوروی نباشد بهتر هم نخواهد بود. بنابراین به موازات تغییر رفتار آمریکا مردم هم تغییر نگرش دادند.

خاطرات محمد هاشمی

فاطمه یابنده

انتشارات: مرکز اسناد انقلاب اسلامی

نوبت اول : 1392

قیمت: 12 هزار تومان