مؤسس حوزه نجف

1398/3/4 ۱۰:۲۵

شیخ طوسی، بنیان‏گذار حوزه ‏ی علمیه‏ ی نجف و از سرآمدان فقه شیعی تأثیر بسیاری بر افکار و اندیشه ‏های فقهی، کلامی و تفسیری جهان شیعی داشته است. گستره‏ ی آثار و اندیشه‏ های او تا دوره‏ های متمادی بر جریان فقه و کلام شیعی سایه افکنده بود و نوآوری و گشایش های فکری او زمینه ‏های اوج و شکوفایی فقه شیعی را فراهم کرد. علامه حلی او را شیخ امامیه و و رئیس ‏الطایفه نامیده و علامه بحرالعلوم او را برافرازندۀ پرچم شریعت راستین، امام و پیشوای جماعت پس از ائمه معصومین (ع) و تکیه ‏گاه شیعه در تمامی آنچه به این مذهب تعلق دارد، دانسته است.

شیخ طوسی فقیه، متکلم و مفسر برجسته‌ی شیعه نقشی تأثیرگذار در جریان اندیشه‌ی اسلامی داشت

مریم گنجی: شیخ طوسی، بنیان‏گذار حوزه ‏ی علمیه‏ ی نجف و از سرآمدان فقه شیعی تأثیر بسیاری بر افکار و اندیشه ‏های فقهی، کلامی و تفسیری جهان شیعی داشته است. گستره‏ ی آثار و اندیشه‏ های او تا دوره‏ های متمادی بر جریان فقه و کلام شیعی سایه افکنده بود و نوآوری و گشایش های فکری او زمینه ‏های اوج و شکوفایی فقه شیعی را فراهم کرد. علامه حلی او را شیخ امامیه و و رئیس ‏الطایفه نامیده و علامه بحرالعلوم او را برافرازندۀ پرچم شریعت راستین، امام و پیشوای جماعت پس از ائمه معصومین (ع) و تکیه ‏گاه شیعه در تمامی آنچه به این مذهب تعلق دارد، دانسته است.

«موقعیت علمی ممتاز شیخ طوسی چنان بود که بیشتر علمای شیعه بعد از او به نوعی از افکار و اندیشه‏ های فقهی، کلامی و تفسیری او تأثیر پذیرفته ‏اند؛ به‏ طوری که به‏ ویژه در فقه هیچ‏یک از فقها جرأت نمی‏یافتند در برابر آرای شیخ، نظرات خود را ابراز نمایند. معروف است تا حدود یک قرن پیش اگر در فقه، لفظ «شیخ» را به طور مطلق به ‏کار می ‏بردند، منظور «شیخ طوسی» و اگر «شیخان» می ‏گفتند مقصود «شیخ مفید» و «شیخ طوسی» بوده است. شیخ طوسی درعین‌حال که از طرف شیعیان، عنوان «شیخ‌الطایفه» یافته، موردتوجه علمای اهل‏سنت نیز بوده است و از هر دو طایفه، شاگردان بسیاری در محضرش دانش آموخته ‏اند.»

حوزه‏ ی بغداد و نجف

محمدبن حسن‏بن علی طوسی، معروف به شیخ طوسی در رمضان ۳۸۵ هجری در قریه طوس یا نوغان به دنیا آمد. در ۲۳ سالگی به بغداد رفت. بغداد در آن زمان، دوره‏ ی آل‏ بویه، به اعتراف کسانی چون آدام متز از نظر علمی و فرهنگی دوران رنسانس عالم اسلام بود. در فضای علمی نسبتاً آزاد و فرهنگی بغداد طوسی ۵ سال در محضر شیخ مفید درس آموخت. در آن زمان، بغداد کانون مباحث علمی و تبادل آزاد عقاید بین دانشمندان شیعه و سنی بود که بزرگ‏ترین و سرآمد همه آنها، محمد بن محمد بن نعمان(شیخ مفید) بود. پس از درگذشت استاد، شریف مرتضی، جانشین او شد و طوسی ۲۳ سال از او درس آموخت و سرآمد شاگردان او شد به ‏گونه‏ ای که پس از سید مرتضی، شیخ طوسی زعامت و ریاست شیعه در بغداد را عهده‌دار شد. شیخ طوسی را شاید بتوان بزرگ‏ترین عالم شیعی در سراسر قرون می انه دانست که با تأثیرپذیری از استادان و معاصران همچون شیخ مفید، شریف رضی و شریف مرتضی و به دلیل زیستن و اندیشیدن در جامعه‏ ی سنی و فراهم بودن زمینه‏ های تساهل مذهبی، توانست افق‏های جدیدی در مطالعات فقهی، کلامی و تفسیری به دست دهد. او دوازده سال در بغداد مقام طلایه‏ داری و رهبری در فقه را برعهده داشت و شاگردان بسیار از شیعه و سنی در محضرش درس آموختند و به مشکلات و پرسش‏های بی‌شماری پاسخ داد. تصاحب کرسی علم کلام از جانب خلیفه سنی ‏مذهب وقت، قادربالله- نشان از مقام علمی و اشراف ویژه ‏ی شیخ بر مباحث مشترک علمی شیعه و سنی در آن روزگار دارد.

علامه‌حلی در مورد نقش و تأثیر شیخ طوسی گفته است: «شیخ طوسی پیشوای دانشمندان شیعه و رئیس طایفه امامیه صاحب‏نظر در علوم اخبار، رجال، فقه، اصول، کلام و ادب بوده است. او عقاید شیعه را در اصول و فروع آن دسته‏ بندی و اصلاح کرده است شیوه نوین شیخ طوسی در علم کلام، دانشجویان بسیاری را از سراسر مملکت اسلامی تشویق به فراگیری می ‏کرد و آنها را از دورترین نقاط به سمت خود جذب می ‏نمود. حتی دیگر دانشمندان و فقیهان نیز مسائل و مشکلات پیش آمده را نزد شیخ می ‏بردند تا ایشان درستی یا نادرستی مطالب را تشخیص دهند و یا راه حلی را از ایشان جویا شوند.» با اقدامات خصمانه ‏ی حاکمان سلجوقی سنی‏ مذهب نسبت به شیعیان در بغداد و غارت و سوزاندن کتاب‌خانه‌ی شیخ که گفته ‏اند بالغ بر ده‏ هزار جلد کتاب نفیس در اثر آن از دست رفت، شیخ ناگزیر از مهاجرت به نجف شد و حوزه‏ی علمیه‏ ی نجف را بنیان گذاشت. شیخ تا سال ۴۶۰ هجری که درگذشت با اهتمامی جدی به تألیف آثار فقهی، کلامی و تفسیری و تربیت شاگردان و رونق حوزه‏ ی علمیه‏ ی نجف همت گماشت.

گشودن باب اجتهاد

فقه شیعه به لحاظ تاریخ، خیزش‏ها و تحولات بسیاری را پشت‏سر گذاشته است. سرآغاز مهم‏ترین تحولات را می ‏توان به عصر شیخ مفید، سید مرتضى و به‏ویژه شیخ طوسى بازگرداند. به ‏کارگیری روش عقل‏گرایانه و استدلالی در استنباط احکام فقهی را اغلب به عنوان برجسته ‏ترین دستاورد شیخ طوسی در تاریخ فقه شیعی می ‏شناسند. پیش از شیخ طوسی روش حدیث‏گرایانه بر اندیشه فقهی شیعیان غالب بود. شیخ طوسی با گشودن باب اجتهاد در کتاب «المبسوط» به استنباط احکام از روایات بر اساس قواعد اصولی پرداخت و تأثیر عمیقی بر سیر تاریخی فقه شیعه گذاشت. تا پیش از شیخ طوسی دو جریان عمده در فقه غالب بودند؛ فقه اصحاب حدیث (شیخ کلینی، شیخ صدوق) فقه متکلمان (ابن ابی ‏عقیل، شیخ مفید، سیدمرتضی). شیخ طوسی در فقه پلی می ان این دو جریان زده و تحولی عظیم در فقه شیعی ایجاد کرد. «شیخ طوسی، اولین بار به طور وسیع به تفریع و تطبیق فروع بر اصول پرداخت و فقه اجتهادی را عملاً به‏ کارگرفت و به کمال رسانید.» او هم از ظاهر احادیث و هم ادله‏ ی عقلی استفاده برد و اجماع طائفه‏ی امامیه را مشروط بر کاشف بودن از قول معصوم معتبر دانسته و به آن استدلال کرد. مهم‏ترین منابع علوم نقلی (علوم حدیث، فقه و اصول، تفسیر و کلام) در شیعه از آثار و تألیفات شیخ طوسی است. روش او تا مدت‏ها بدون رقیب در می ان فقهای شیعه به کار گرفته شد و حتی آرای فقهی او نیز مورد قبول علما بود.

با غلبه‏ ی رویکرد شیخ و با حرمت بسیاری که شاگردان و معاصران او برایش قائل بودند، کسی جسارت مخالفت با نظریات او را نداشت، به‏ گونه‏ ای که برخی حکم به انسداد و توقف در تفکر اصولی در دوران پس از شیخ داده‌اند، تا اینکه ابن‌‏ادریس باب اعتراض بر او را گشود. «شیخ‌الطائفه طوسی جهش و تحولی شگرف در فقه امامیه به وجود آورد که آثار آن در تألیفات فقهای بعد از او تا امروز مشهود است و درعین‏حال، بنا به عواملی، روند تکاملی فقه شیعه مدتی پس از شیخ، دچار وقفه و رکود شد. یکی از عوامل مهم رکود نسبی فقه و اجتهاد پس از شیخ طوسی، جاذبه شخصیتی شیخ و نفوذ آرای وی در عمق ضمیر شاگردان و علمای پس از او محسوب می ‏شود...

اگر عظمت فقهایی چون شیخ طوسی، صاحب‏ جواهر و شیخ انصاری موجب شود فقهای دیگر جرئت و جسارت اجتهاد و اظهارنظر در مقابل آرای آنان را پیدا نکنند مسلماً رکود، ایستایی و انسداد فقه را به دنبال خواهد داشت؛ زیرا تمام توان فقها صرف فهم رأی پیشینیان می ‏شود و کمتر به نوآوری و ابداع روش‏های جدید فقاهت و استنباط روی می ‏آورند.» در پیشکسوت بودن شیخ طوسی در جمع بین اخبار متناقض و رفع اختلاف و تعارض از آنها و ایجاد سازگاری و توافق بین آنها تردیدی نیست. مهم‏ترین کتب فقهی او «النهایه فی مجردالفقه»، «المبسوط الکبیر» و «الخلاف» در فقه تطبیقی بین مذاهب اسلامی است. او با تألیف کتاب‏هایى چون تهذیب و استبصار، مبسوط، نهایه و خلاف، تاریخ فقه جعفرى را دچار تحولی بنیادین کرد. کتاب خلاف، نوآوری در فقه تطبیقى و مقایسه‏اى دانسته شده است.

تقریب و وحدت اسلامی

شیخ طوسی را از نخستین دانشمندان اسلامی با اندیشه‏ ی تقریب و وحدت اسلامی دانسته ‏اند. او که به عنوان یک عالم شیعی در فضای فکری و فرهنگی بغداد سنی می ‏زیست، به دنبال یافتن مشترکات اصیل می ان مذهب شیعه و سنی در آیات، روایات و حوزه‏های منقول و معقول بود. زمینه‏ های تقریب در اندیشه‏ ی شیخ طوسی را می ‏توان در استفاده از نظرات اهل‏ سنت؛ ایجاد فقه مقارن (بیان نظرات فقهی اهل سنت در کنار مباحث فقهی شیعه)؛ داشتن وسعت مشرب فکری و آزاداندیشی (عدم انحصار به کتاب‏های معتبر شیعی و گشودگی نسبت به آرا و اندیشه‏ های فقهای سنی)؛ توجه به قیاس و استحسان اهل‏سنت؛ دوری از تعصب قومی و نژادی؛ مبارزه با جمود فکری و جامدان و قشریان و توجه به عقل دانست. «شیخ طوسی ازجمله علمای بزرگ اسلامی است که تمامی زمینه‏ های لازم برای تقریب را تمام و کمال داراست؛ زمینه‏ هایی چون عقل‏ گرایی، دوری از جمود فکری، آزاداندیشی و پرهیز از تعصب قومی و نژادی و... که برای ورود به جریان تقریب، داشتن چنین زمینه‏ هایی ضروری است. شیخ طوسی ضمن حفظ عقاید شیعی خود، در مباحث فقهی، کلامی و تفسیری هرجا که زمینه وحدت و تقریب بین امت اسلامی وجود داشت، وارد عمل می ‏شد و بدون هیچ پروایی به بیان موضوع و طرح مسئله می ‏پرداخت. برترین فکر تقریبی شیخ را می ‏توان در کتاب "الخلاف" او یافت.»

ایستایی اصول و فقه در عصر شیخ به سبب رواج اندیشه اخباری‏گرى و نقل‏گرایى، او را متوجه مخاطرات این جریان کرد و در تألیفات خود چون عده ‏الاصول به مقابله با این مخاطرات برخاست. کتاب عده‏ الاصول از کهن‏ترین و معتبرترین منابع اصولى است که تاکنون مورد استفاده و استناد پژوهشگران و اصولیین قرار گرفته است. او در مقدمه کتاب مبسوط، انگیزه تألیف این اثر را تضعیف این خط می ‏خواند: «هنوز گفته‏ هاى فقهاى مخالفین را که فقه ما را تحقیر مى‏ کنند، مى ‏شنوم و مدتهاست که در فکر تألیف کتابى در فروع فقه هستم. آنچه بیشتر عزم مرا سست مى‏ کرد؛ این بود که اصحاب ما کمتر به این کار رغبت نشان مى‏دادند، زیرا با متون اخبار و صریح الفاظ روایات، خو گرفته ‏اند...» مجادلات کلامی قرن چهارم و پنجم تأثیری ماندگار در آثار و تفاسیر کلامی شیعه داشته است. شیخ طوسى به عنوان عهده‌دار کرسی کلام از سوی خلیفه، بیش از ۱۵ اثر کلامى از خود به جاى گذاشت که مهم‏ترین آنها کتاب «تلخیص الشافى» است. تفسیر شریف تبیان نیز داراى پرتوهاى کلامى دقیقى است که مفسّر در آن با استناد به آیات، به اثبات حقّانیت شیعه و ردّ و ابطال مخالفان، به‏ ویژه آراء اهل سنّت و اشاعره پرداخته است. کتاب‏های «التمهید»، «الفهرست»، «الابواب» یا رجال طوسی و بی‏شمار کتاب دیگر از شیخ طوسی گنجینه‏ ی ارزشمند علوم اسلامی شیعه است.

منابع:

- شیخ طوسی و منابع تفسیری وی در التبیان، مرتضی کریمی‏ نیا، بنیاد دائره‏المعارف اسلامی، تابستان ۸۵، ش ۷۴

- تأثیر شخصیت شیخ طوسی بر آرای فقها پس از خود، حسین ایوبی مهریزی، اسلام ‏پژوهی، ش دوم، بهار و تابستان ۸۵

- گذری بر زمینه ‏های تقریب در اندیشه شیخ طوسی، علی‏اصغر احمدی، اندیشه تقریب، ش ۲۱

منبع: سازندگی