جدال ایرانشناس نامی با کلیشه‌ها / گودرز رشتیانی

1398/2/8 ۱۰:۴۳

به انگیزه چهلمین روز درگذشت مایکل آکسورثی

مایکل آکسورثی(1962-2019) ایرانشناس بریتانیایی و استاد دانشگاه اگزتر در شامگاه 25 اسفند 1397 و در سن 57 سالگی درگذشت. این خبر برای جامعه بین‌المللی ایرانشناسی در داخل و خارج از کشور غمبار و ناراحت‌کننده بود. آکسورثی دارای چند کتاب در مطالعات ایران است. «ایران انقلابی: تاریخ جمهوری اسلامی»، «شمشیر ایران: تاریخ نادرشاه» (با عنوان‌های مختلف چندبار به فارسی ترجمه شده است)، «امپراطوری ذهن: تاریخ ایران»(با عنوان امپراطوری اندیشه ترجمه شده است) و نیز جمع‌آوری و سرویراستاری کتاب «تاریخ و تاریخ‌نگاری ایران در سده هجدهم: بحران، فروپاشی، نظامی‌گری و جنگ داخلی» در سال 2018 (انتشارات دانشگاه آکسفورد) و نگارش مقدمه عالمانه و یک مقاله مهم در این کتاب به علاوه چند مقاله علمی دیگر که در نشریات مختلف منتشر شده‌اند، مهم‌ترین آثار برجای مانده از او هستند. لازم به ذکر است که برای جامعه علمی ایرانی، بیشتر کتاب شمشیر ایران شناخته شده است.

بررسی دقیق و ارزیابی آثار آکسورثی نیازمند مجالی دیگر و نقدهای کارشناسی توسط متخصصان دوره‌های مربوط است، اما نگاهی اجمالی به میراث وی به خوبی بیانگر تلاش برای ارائه تصویری روشن و فهمی درست از تاریخ ایران برای مخاطبان اروپایی و امریکایی است. در واقع برخلاف تعدادی دیگر از شرق‌شناسان و ایران شناسان که در نگارش آثار خود جامعه علمی داخل ایران را نیز مخاطب قرار می‌دهند، آکسورثی عمدتاً برای جامعه انگلیسی زبان می‌نویسد و در تلاش است فراتر از کلیشه‌های رسانه‌ای اروپا و امریکا، روایت منطبق با واقعیت‌تری از پیشینه و روزگار معاصر ایران ارائه دهد. از این‌رو توجه به این موضوع در هرگونه قضاوت درباره آثار او، اصلی اجتناب‌ناپذیر است.

از جمله در مقدمه کتاب «ایران انقلابی» می‌نویسد: «...در غرب تصور ما از ایران این بوده است که شناختی دقیق از ایران داریم. درصورتی‌که این تصور نادرست بوده است. بسیاری از غربیان حتی تحصیلکردگان ایرانی را عرب‌تبار می‌پندارند... اغلب ما غربیان ایران را قدرتی متهاجم تصور می‌کنیم. اما این کشور از زمان نادرشاه افشار در اواسط قرن 18میلادی / 12هجری قمری، عملاً آغازگر جنگی نبوده است. از طرفی هم قدرت تدافعی ایران در مقایسه با کشوری چون اتحاد جماهیر شوروی سابق همواره متوسط یا ضعیف بوده است. از سده هجدهم به بعد، ایران درگیر جنگ‌های بسیاری شد اما در واقعِ امر، این جنگ‌ها بیشتر جنبه دفاعی داشت؛ مانند جنگی که در 1980/1359 میان ایران و عراق درگرفت. در این جنگ امریکا و قدرت‌های غربی به صدام کمک رساندند. انگیزه آنان از این کمک‌ها این بود که به‌زعم خود بتوانند بر سر راه قدرت‌گیری تندرُوان اسلامی ایران محدودیت ایجاد کنند. با چنین دلایلی امریکا از شکل‌گیری القاعده و طالبان حمایت کرد تا گروه‌های طرفدار ایران افغانستان را اشغال نکنند.»

ویژگی دیگر تاریخ‌نگاری آکسورثی تلاش برای گذر از توصیف رخدادها و ارائه نظریه کلی و روایت کلان از تاریخ ایران است. این موضوع در کتاب «امپراطوری ذهن» بیشتر خودنمایی می‌کند. در آغاز این کتاب به جمله‌ای از وینستون چرچیل اشاره می‌کند که گفته بود: «امپراطوری‌های آینده، امپراطوری‌های ذهن خواهند بود.» آکسورثی تأکید می‌کند، ایران از سده‌های پیشین همان امپراطوری بود که چرچیل برای آینده تصور می‌کرد. ایران فراتر از مرزهای متعارف در حال قبض و بسط بوده است و گستره و نفوذش از خلافت عباسی تا گورکانیان هند، تا منتهی‌الیه آسیای مرکزی و تا خلافت عثمانی را دربرمی‌گرفته است. در این کتاب با تصویر کردن دوره‌های تاریخی به نقش مهم کارگزاران، دبیران و دیوانسالاران ایرانی در تداوم قدرت و هویت ایرانی می‌پردازد که چگونه این طبقه با قلم و زیرکی خود نام و قدرت ایران را در دوره سلطه بیگانگان حفظ و تداوم بخشیدند؛ گرچه تصویری که در پایان کتاب از آینده ایران ارائه می‌دهد، نسبتی با امپراطوری تاریخی اش ندارد. آکسورثی هم زمانه آینده را متفاوت می‌داند که بازیگران بین‌المللی این نقش را برای ایران به رسمیت نمی‌شناسند و هم اوضاع داخلی ایران را متفاوت از تساهل و رواداری تاریخی اش می‌داند.

آکسورثی پیشینه خدمت در وزارت خارجه انگلستان هم داشت اما با تأسیس گروه مطالعات ایران در دانشگاه اگزتر از سابقه دیپلماتی‌اش به کلی برید و تمام وقت، در دانشگاه به تدریس و تحقیق پرداخت. آشنایی من با مایکل آکسورثی به سال ٢٠١٣ بازمی گردد که بدون شناخت قبلی دعوتم کرد تا در کنفرانس ایران در سده هجدهم ارائه مقاله داشته باشم؛ مقاله‌ای که بعداً در کتاب «تاریخ و تاریخ‌نگاری ایران در سده هجدهم» و با عنوان«روابط ایران و روسیه در قرن هجدهم میلادی» منتشر شد. در کنفرانس دیگری که ادامه همان کنفرانس بود با نام «مروری دوباره بر نادرشاه» (سپتامبر ٢٠١٦- وین) بیشتر و از نزدیک با روحیه شخصی و علمی او آشنا شدم. گرچه نمی‌توانست به فارسی صحبت کند اما به متون تاریخی فارسی از جمله کتاب‌های دوره افشاریه تسلط داشت. یکی از دغدغه‌های او ضرورت تصحیح دوباره تاریخ جهانگشای نادری و شناساندن آن به جامعه انگلیسی‌زبان بود. ازاین‌رو قرار گذاشتیم این کتاب را تصحیح و به انگلیسی ترجمه کنیم. نسخه‌های خطی مهم را هم شناسایی کردیم و مقدمات قرارداد با انتشارات بریل را هم فراهم کرد که با گرفتاری یکباره به سرطان پانکراس در مه ‌٢٠١٧ این کار شروع نشده به پایان رسید.

در نشست وین توافق غیررسمی کردیم ادامه دو کنفرانس قبلی درباره تاریخ ایران در دوره نادرشاه در تهران برگزار شود. امیدوارم با برگزاری آن در آینده نزدیک، علاوه بر گشودن زوایایی جدید در مطالعات افشاری، بتوانیم چند اثر علمی او درباره این دوره تاریخی را بیشتر مورد نقد و ارزیابی قرار دهیم. در این دیدار چندروزه، مایکل آکسورثی را به معنی واقعی کلمه ایران‌دوست یافتم. به اصفهان و کلات نادری عشق می‌ورزید و از گز کرمانی که پیشکش‌اش کرده بودم چندین نوبت یاد می‌کرد که چقدر خود و خانواده‌اش عاشق این سوغات

ایرانی بودند.

وجه مشخصه دیگر آثار آکسورثی عنوان‌های جالب و متفاوتی بود که برای کتاب‌هایش انتخاب می‌کرد. از او درباره علت نامگذاری «شمشیر ایران» پرسیدم. پاسخ داد شمشیری متعلق به نادر از یک حراجی مشهور خریده بود و وقتی تصمیم گرفت برای این پژوهش انتخاب کند چشمش به آن افتاد و با خود فکر کرد چه عنوانی گویاتر از شمشیر می‌توانست نادر را توصیف کند!

آکسورثی دارای سابقه خدمت در میز ایران وزارت خارجه انگلستان بود که همین پیشینه دردسرها و سوءتفاهم‌هایی در ارتباط با ایران و مجامع علمی آن برایش به ارمغان آورده بود. علاوه بر کار دانشگاهی حضور فعالی هم در روزنامه نگاری داشت و معمولاً به‌صورت مستمر در گاردین درباره ایران مطالبی می‌نوشت که این یادداشت‌ها هم می‌تواند تصویر روشن‌تری از نگاه او به تاریخ و مسائل روز ایران را نمایان کند. یادم هست در روز حمله به مجلس در بهارستان(١٧ خرداد ١٣٩٦) یادداشت همدردانه‌ای در همان روزنامه نوشت و ضمن اشاره بر داعش به‌عنوان دشمن مشترک ایران و اروپا بر ضرورت ارتباط نزدیک کشورهای غربی با ایران در مسائل منطقه‌ای تأکید کرد. با درگذشت او دنیای ایرانشناسی یکی از چهره‌های ایران‌دوستش را از دست داد.

منبع: روزنامه ایران

نظر دهید