با سردار سپه ؛ از اشتیاق تا ناامیدی/ زهره روحی – بخش هشتم

1398/1/18 ۱۲:۵۰

چنانچه ملاحظه می‌شود، اکنون ساختار دیوانی کشور در حال جابه جایی از سنت ، به شیوه مدرنی است که آنرا از راه اصلاحات به انجام می‌رساند و قوانینش را از «راه پارلمانی» پیش می‌برد. و این از موارد بسیار مهم و درخور توجه است. زیرا دیگر ، این شاهِ صاحب قدرت و مبتنی بر فرهنگ فئودالی نیست که به نیّت کارهای عام المنفعه، به اصلاحاتی می‌پردازد که مخل قدرتش نمی شود

 ورود رضا خان به مجلس چهارم ، و هیئت دولت

چنانچه ملاحظه می‌شود، اکنون ساختار دیوانی کشور در حال جابه جایی از سنت ، به شیوه مدرنی است که آنرا از راه اصلاحات به انجام می‌رساند و قوانینش را از «راه پارلمانی» پیش می‌برد. و این از موارد بسیار مهم و درخور توجه است. زیرا دیگر ، این شاهِ صاحب قدرت و مبتنی بر فرهنگ فئودالی نیست که به نیّت کارهای عام المنفعه، به اصلاحاتی می‌پردازد که مخل قدرتش نمی شود؛  بلکه مجلس است که موظف به پیش بردن طرحها و برنامه های اصلاحات است و آنها را به «تصویب» می رساند. حتی اگر این مجلس از آن شکل دموکراتیکی که در همان ایام در انگلستان و یا فرانسه جریان داشت، فاصله داشت، اما مسئله مهم این بود که از قدرت و اختیارِ شاه خارج شده بود؛  در واقع صِرف کلمه «تصویب مجلس» ، مصوبات مجلس را در ادبیاتی جای می‌دهد که مبتنی بر ساختار مدرن است. و این یعنی هر اندازه هم که بین مجلس شورای ملی ایران در آن ایام و مجلس عوام انگلیس در همان ایام ، اختلاف فاحشی وجود داشته باشد، ـ که مسلماً وجود داشته ـ ، تا زمانی که قوانین به «تصویب مجلس» برسند و رأی گیریِ آزاد برقرار باشد ، هر دو مجلس به ساختار فرهنگی مدرن یعنی دموکراتیک متصل اند؛ اما جهت آشکار ساختنِ بنیاد و چگونگی تفاوتها و تمایزاتِ فرهنگیِِ دموکراتیک‌شان ، لازم است تا همان موردی را که باعث تفاوت دو مجلس می‌شود، به شرایط اجتماعی،  سیاسی ، اقتصادی ، و نیز تاریخی شان منضم کنیم . اکنون با منضم کردن آن ویژگی ها، کلیه برنامه های مطروحه و تصویبیِ مجلس ، در برگیرنده ی شرایط مشخصا محلیِ آنها نیز است . به بیانی ، با روش تحلیل انضمامی، با فرایندی مواجه می‌شویم که در عین «جهانشمولی» (تبعیت از سیستم پارلمانیِ مدرن در آزادی انتخابات و رأی گیری و طرح مسائل) ، «محلی» نیز است. بدین معنا که  طرحهای اصلاحی و مدرن را با توجه به شرایط و ملزومات فرهنگی و اجتماعی خویش برمی گزینند و برای تصویب به رأی می‌گذارند. 

باری ، از دیگر موقعیتهای چشمگیرِ حاصل از مجلس چهارم ، امنیت در کشور بود؛ که اگر نمی‌بود، هیچکدام از اقدامات جا به جایی ( اصلاحاتی) به شیوه مدرن میسر نمی‌بود . چنانچه گفته شد، رضا خان  به عنوان تأمین کننده امنیت در کشور،  در جایگاهی مهم از برنامه اصلاحاتی جای داشته است ؛  اما این اقبال روی دیگری هم داشته که بلایای حکومت مشروطه بوده است. یا بهتر است دقیقتر بگوییم از مهمترین بلایا. چرا که هرچه سردار سپه در کارش موفق تر میشد ، بر قدرت و نفوذ وی نیز افزوده میشد که نباید می‌شد و به زیان دموکراسی حکومت بود. زیرا پس از دستیابی به قدرتی که لازمه ایجاد دیکتاتوری بود ، تمامی دستاوردهای دموکراتیک پارلمانی را از بین می‌برد . در همین مرحله است که وی به واسطه امرای لشکر خویش که در هر ایالت یک نفر از آنها را به کار گمارده بود ،  پیشاپیش ،  ایالتها را  گوش به فرمان خود کرده بود. برنامه ای که قرار بود بعدتر سود فراوانی از آن نصیب وی کند . بهرحال، همانگونه که پیشتر هم گفتیم ، سیاست رضا خان ، در ابتدای هر برنامه ای که احتمال قدرت گیری خود را در آن می‌دید ، مبتنی بر اتحاد و دوستی با گروهی بود که بُردش قوی تر از گروههای دیگر بود. و چنانچه گفته شد، اکثریت مجلس چهارم با اصلاح طلبان مذهبی بود . حزبی محافظه کار که روحانیان ثروتمند و برجسته ای را هم در خود داشت. رضا خان نخست با اینان متحد می‌شود ،  اما ناگفته نماند که این ائتلاف فقط به سود وی نبود ، بلکه دو طرفه بود. زیرا به دلیل جایگاهی که رضا خان کسب کرده بود ، آنها نیز از آن سود می‌بردند. و در همین راستا است که رضا خان جهت جلب حمایت گروههای بانفوذ در صدد آزاد کردن اشراف و بزرگانی برمی‌آید که سید ضیاء به هنگام کودتا آنها را زندانی کرده بود. همان کودتایی که به وسیله همکاری سید ضیاء و رضا خان انجام گرفته بود و به اتفاق بسیاری از سیاستمداران را زندانی کرده بودند.  علاوه بر همه اینها وی به گرمی علمای شیعه ای را  پذیرفت که در عراق علیه انگلیسی ها شورش کرده بودند ؛ حرکتی تبلیغی که  برایش منزلتی دینی و اجتماعی به بار می‌آورد. چه در میان عوام و چه نزد روحانیون با نفوذِ حزب اکثریت. علاوه بر اینها امنیت یافتن تجارتی که اساس و رونقش بر آرامش اجتماعی است ـ و بازرگانان خوب قدر آنرا می‌دانند ـ ، باعث می‌شود تا دویست و پنجاه شش تاجر، نامه سرگشاده تشکرآمیزی برای رضا خان بنویسند: « ... آقای رضا خان با یک حرکت رشیدانه ... بساط نالایقان را بر هم زده و زمام امور کشوری را در کف با کفایت خود گرفتند... لذا ... از صمیم قلب از زحمات و  خدماتشان تشکر می‌کنیم». (  73). 

از این دوران به بعد ، کامیابیهای رضا خان یکی پس از دیگری از راه می‌رسند. با توجه به موفقیت های وی در ایجاد امنیتِ بسیاری از شهرها ، مجلس چهارم و محافظه کاران جهت قدرت حکومت مرکزی طرحی را دنبال کردند که بر اساس آن ، عشایر ، ـ که به لحاظ تاریخی، همواره مدعی قدرت بوده اند و از اینرو در آن سالها ، یکی از مهمترین عوامل آشوب و شورش در مناطق مختلف  ایران به شمار می‌آمدند ـ ، به طور کلی خلع سلاح شوند. و خانمان خوانین شاهسون طی همین برنامه برچیده شدند( 74 ).  «نقشه خلع سلاح تمام عشایر ایران ـ به حکم رژیمی که سردار سپه مصمم ایجاد آن بود و پیشرفت طبیعی تا اندازه ای بدان حکم می نمود ، یعنی رژیم "بورژوازی" و قلع ریشه "فئودالیزم" ـ از این تاریخ طرح شد و به تدریج تا سنوات نهم و دهم پادشاهی "پهلوی" ،صفحه ایران از وجود  خان، و ایلخانی و عشایر مسلح و صاحب قدرت پاک شده، مرکزیت و امنیت به تمام معنی در ایران به وجود آمد »( 75) 

گرچه با توجیه سرکوب عشایر، بودجه نظامی افزایش می‌یابد ، اما ظاهرا احمد قوام در کابینه (اولِ) خود ، هشیار به مسئله قدرت گرفتن رضا خان بوده ، و از همینرو جهت محدود کردن اختیارات وی ، بر آن می‌شود تا گروهی از افسران فرانسوی را به ایران دعوت کند. اما سردار سپه که خیال یکی کردن قزاقخانه و ژاندارمری را داشته ، از نقشه قوام باخبر می‌شود ، و پس از کشمکشهای بسیار ، به جای استخدام افسران فرانسوی، لایحه ای تنظیم می‌شود که بر اساس آن ، از میان نظامیان شصت نفر محصل  جهت آموختن فنون نظامی به اروپا اعزام شوند.

دولت مستوفی الممالک ، کابینه اش تشکیل می‌شود و رضا خان همچنان پست وزیر جنگی را به عهده دارد.  برنامه ای که در این دولت ارائه می‌شود ، علارغم ضعفهایی که به طور کلی این دولتها و مجالس می توانستند داشته باشند، از آنجا که زیربنایی اصلاحاتی داشتند ، ناگزیر به عملی کردن و ایجاد اصلاح و تحول بودند.  «پروگرامهای دولتهای سابق از برای اداره مملکت بسیار خوب است و هیئت دولت حالیه نیز در واقع همان پروگرامها را تعقیب خواهد کرد. لیکن باید معلوم شود که دولت چه اقدامی میکند و از برای اصلاح مملکت چه در نظر دارد ». ( 76 ) . از طرحهای پیشنهادی مهم ، «لایحه قانون سربازگیریِ [اجباری] و اصلاح امور قشونی و غیره » بود . طرحی که چنانچه گفته شد، وزیر جنگ ، رضا خان، با پشتکار تمام آنرا دنبال می‌کرد و برای امنیت کشور لازم می‌دید و  آنرا از ارکان مهم در مدیریت سازمان نظامی کشور می دانست . و جالب است بدانیم که وی  به خاطر همین طرح، حامیان بانفوذ و محافظه کارِ مذهبی خود یعنی  «روحانیت» و «زمینداران بزرگ» را از دست می‌دهد و ائتلافش با آنها بهم می‌خورد. چرا که هر دو قشر (روحانیت و زمیداران بزرگ) ، پیوندی تنگاتنگ با ساختار فئودالی داشتند که در آن دورانِ اصلاحی ، اصلا قرار بر بازنگری و تغییرش بود . صرف نظر از خارج کردن «نیروی کار« در روستاها که توسط این قانون به ضرر بزرگ مالکان و زمینداران تمام می‌شد ، اتوریته فئودالیِ اربابان زمیندار را هم به خطر می‌انداخت. اگر تا دیرزمانی روحانیت و به همراهش بزرگ مالکان در روستاها مسئولیت سرپرستی و قیمومیت زارعین را بر عهده داشتند و روش زندگی شان هم از سوی این دو گروه  تعریف می‌شد ، زمانی که سربازگیری ، و خدمت معین ، به «وظیفه»ای اجباری تبدیل ‌شود ، فرمانبرداری از دستوراتِ «مافوق» و به طور کلی قوانین سربازی، خود به خود، پیش شرط هرگونه ارتباطی در سربازخانه ها می‌شود . اکنون این جوانانی که به «خدمت اجباری»  (نظام وظیفه ) فراخوانده شده اند،  قرار است تمامی «هویت محلی و قومی» خود را از دست بدهند و به توده ای بزرگ از «سربازان بی نام و نشان » تبدیل شوند. الگوی چنین سربازانی ، حداقل طی همان مدت معین سربازی (یکی دو سال !؟)، دیگر ربطی به تاریخ محلی و نشانی از سرنمون های سنتی آنها ندارد. زیرا برای بقا ، ناگزیر میشوند تا الگوهای خود را تغییر دهند . پس به لحاظ عملی و تجربی، برای نخستین بار بدون نیاز به روحانیت و یا دستگاه سلسله مراتب فئودالی، به آموختن سبک جدیدی از زندگی روی می‌آورند : سبکی که سربازیِ اجباری در برابرشان قرار می دهد . هر چه در این آموزش کوشاتر باشند ، در انعطاف و آمادگی یافتن، جهت درک نحوه جدید زندگی موفق تر خواهند بود. به طوری که به جایگاهی می‌رسند که می‌توانند بین نحوه زندگی جدید و قبل ترِ خود در روستا (به عنوان زارع ) فاصله گذارند و تفکیک قائل شوند. در این مرحله ، آنها به تجربه ای «فراتر از خود پیشینِ خویش» دست می‌یابند؛ چرا که به دلیل بیرون شدن از سبک زندگی هر روزه خود در روستا،  و فراهم شدن امکانِ درک شکل دیگری از زندگی، به لحاظ وجودی (اگزیستانسیالیستی)  ، به موقعیت خودآگاهانه تری از «خود، دیگری و جهان» دست می‌یابند. اکنون با توجه به دریافت نمونه جدیدی از سبک زندگی ، دایره تجاربشان وسیع تر از قبل خواهد بود. درست همانگونه که هرچه دایره لغات و ذخیره پیش فهمیِ ما بزرگتر و عمیق تر باشد، قدرت درک و تفسیر بهتری از خود و جهانمان خواهیم داشت. پس، آنگاه که سربازِ وظیفه ، به زادگاه و روستای خویش باز می‌گردد ، تجارب زندگی سربازی خود در شهرها را هم به روستا منتقل می‌کند. 

و این در حالی ست که ، «از دیدگاه  علما به ویژه مدرس ، دو سال تلقین و آموزش در یک نهاد غیر مذهبیِ تحت اداره افسران ضد روحانی، اخلاق اجتماعی و دیانت عمومی را فاسد می‌کرد. بنابر فتواهای جداگانه برخی علما، خدمت نظامی اصول تشیع و بنیادهای اسلام را به خطر می انداخت» ( 77). و اما گرچه رضا خان با پیشنهاد چنین لایحه ای (که به تصویب می‌رسد و در سال  1304 به اجرا هم در می‌آید ) ، حامیان اصلاح طلبِ مذهبی خود را از دست می‌دهد، اما در فاصله بین مجلس چهارم و پنجم حامیان دیگری پیدا می‌کند که از اصلاح طلبان لائیک بوده و اصلاً خود نیز از طرفداران قانون سربازگیری اجباری بودند.

اینک لازم است به اجمال، نظر بهار درباره مجلس چهارم را می‌خوانیم: «مجلس چهارم یکی از مجالس خوب ایران بود. انتخابات مجلس چهارم به تدریج در ظرف سه چهار سال تکمیل گردیده و قسمت عمده اش در دوره زمامداری وثوق الدوله جریان یافت ، و شک نداریم که در تمام مدت نظر دولت و اولیای امور در انتخابات دخالت داشته است، اما اگر بخواهیم حقیقت را گفته باشیم باید اذعان نماییم که این معنی در مجلس اول و دوم و سوم و سایر ادوار نیز معمول بوده است. چیزی که اهمیت دارد این است که حزب دموکرات و اعتدال دو حزبی بودند که در آن دوره نفوذ داشتند، خاصه دموکراتها در مرکز و ایالات،  صاحب سازمانها و دسته بندی های مهم بودند ، و انتخابات در این قبیل به همدستی دولت با احزاب مزبور صورت گرفته و باز دارای جنبه ملی و حزبی بوده است. و از اینروی بود که ما قبل از این اشاره کردیم که اگر قسمتی از دموکراتهای ضد تشکیل حزبِ تازه و نوی به نام "سوسیالیست" درست نمی کردند و دنباله کارها و زحمات حزب دموکرات را رها نمی نمودند و در مجلس با یکدیگر همکاری داشتند می‌توانستند مانند ترکیه زمامدار بی منازع و مطلق کشور شوند و اتفاقا بعضی مقامات خارجی هم از این اتفاق نگران بوده و مایل به افتتاح این مجلس نبودند و تشویق کودتا و دستگیری قسمت عمده وکلای دوره چهارم مبتنی بر همین نگرانی بود ... ( 78 ) .

قبل از افتتاح مجلس پنجم ، رضا خان موفق شده بود تا با دو حزب لائیکِ «سوسیالیست» و «تجدد» متحد شود، و به دنبال همین اتحاد بنا بر مصلحت خویش، دست به عملی غیر قانونی می‌زند و به یاری فرماندهان نظامی اش در ایالتها ، در آراء دست می‌برد و شمار زیادی از آراء را نصیب متحدان خود میکند. و بدین ترتیب «اکثریت» اعضاء در مجلس پنجم را نصیب متحدان اصلاح طلب لائیک خود می‌کند. همانهایی که خود نیز به دلیل طرحهای اصلاحی خویش ، پیشاپیش از استقبال کنندگان پر شور نظام وظیفه بودند .

د. رضا خان در مسیر سلطنت

با وجود اعمال غیر قانونی رضا خان ، وی در آبان 1302 به مقام نخست وزیری می‌رسد و حتی قبل از افتتاح مجلس پنجم (22 بهمن 1302)، پیشاپیش اکثریت اعضاء مجلس را که از اصلاح طلبان غیر مذهبی بودند، موافق با خود کرده بود. به هر حال در این دوران رضا خان، هم  به محبوبیتهایی نزد برخی از محافل روشنفکری دست یافته بود و هم طولی نمی‌کشد که نا امیدی هایی را برایشان به وجود می‌آورد.  همانگونه که پیش از این تا مدتی محافظه کاران مذهبی را حامی خود کرده بود و با عوام فریبی هایش، خود را نزد توده ها، به عنوان مردی متدین ، فریفه بود. در این ایام حزب تجدد و سوسیالیست ها از حامیان اصلی وی در مجلس پنجم به شمار می‌رفتند. حزب تجدد ، متشکل از جوانان تحصیل کرده ای بود که در مجلسِ قبل ، حامی دموکراتها بودند. اما اکنون از مواضع پیشین خود ـ که باور به اصلاحاتی بود که توسط توده مردم صورت گرفته باشد ـ ، بریده و بر این اعتقاد بودند که اصلاحات تنها به یاری «نخبگان قدرتمند» می‌تواند واقعیت پذیرد. که با توجه به عملکرد رضا خان تا آنزمان،  وی می‌توانست الگوی این موردِ حمایتی باشد. 

برنامه ای که آنها دنبال می‌کردند ، بر مطالبات مشخص و خاصی تأکید داشت. به عنوان مثال«جدایی دین از سیاست ، ایجاد ارتش منظم و آموزش دیده و یک بوروکراسی کارآمد ، پایان دادن به امتیازات اقتصادی ، صنعتی کردن کشور، جایگزینی سرمایه داخلی  با سرمایه خارجی، تغییر زندگی عشایری کوچ نشینان به کشاورزی، وضع قانون مالیات بر درآمد تصاعدی ، فراهم ساختن امکات آموزشی برای همگان به ویژه زنان ، تدارک مشاغل حکومتی برای افراد مستعد و گسترش زبان فارسی به جای زبان اقلیتها در سراسر ایران»،  ( 79)  که با توجه به عملکرد رضا خان تا آنزمان،  وی می‌توانست مورد توجه گرایشات آنها باشد.

 سوای موج ضدیت با زبانهای اقلیت های فرهنگی و قومی، تفکرات ضد دین و اصلاح طلبِ برخی از محافل روشنفکری ، کار را به جایی رسانده بودند که تنها راه درمان عقب ماندگی و پیشه کردن مسیر اصلاحات را در وجود دیکتاتور انقلابی و حمایت از وی  می‌دیدند : «در کشوری که 99 درصد مردم تحت سلطه روحانیون مرتجع هستند، تنها امید ما به موسولینی دیگری است تا بتواند قدرتهای سنتی را از بین ببرد و در نتیجه ، بینشی نوین ، مردم جدید و کشوری مدرن به جود آورد. (...) البته تنها یک دیکتاتور می‌تواند چنین اصلاحی انجام دهد» ( 80 ). در این ایام اکثریت مجلس، ـ که نا گفته نماند، این آراء «اکثریتی» اصلاً توسط دخالت نظامیِ رضا خان در ایالتها بدست آمده بود (  81) . ـ به اصلاحات گسترده ای دست زد. رضا خان مقام نخست وزیری را داشت و فروغی (از حزب تجدد) ، به سمت وزیر خارجه و سلیمان اسکندری (یکی از بنیان گذاران حزب توده در آینده ) به عنوان وزیر معارف (آموزش و پرورش ) انتخاب شدند. از برنامه های اصلاحاتی مجلسِ پنجم ، تصویب لایحه نظام وظیفه و همچنین افزایش بودجه معارف (آموزش و پرورش ) بود ؛ ضمن آنکه تحصیل را همچون نظام وظیفه اجباری اعلام کرده و با ارائه برنامه توسعه دارالمعلمین هم در مرکز و هم در ولایات (استانها) ، به تسهیل و عملی ساختن امر تحصیل در سراسر کشور اقدام کرده بود . وانگهی این مجلس جهت توسعه علم و رشد و پرورش محصلان با روش اروپایی مقرر داشت تا  در طی شش سال، سالی یک صد نفر از بهترین محصلین ، جهت تکمیل تحصیل (از طریق شرکت در مسابقه) در رشته های مختلف اعم از علمی و ادبی و نیز فنی با بودجه کافی به اروپا فرستاده شوند . در همین مجلس پنجم بود که بودجه درباریان قطع شده و القاب اشرافی از قبیل «الدوله»ها ، «السلطنه ها» و «الممالک ها» برچیده می‌شود . و نیز مقرر می‌شود همه افراد  از سجل احوال (شناسنامه) برخوردار شوند . چیزی که به اصطلاح بتواند شناسه هویت ملی مردم جامعه ایران باشد. در همین زمان است که رضا خان نام خانوادگی پهلوی را برای خود انتخاب می‌کند. مجلس پنجم تقویم را از قمری به شمسی و نیز نام ماههای فارسی را جایگزین ماههای قمری می کند. ضمن آنکه نظام اوزان و مقادیر کشور را تنظیم می‌کند؛ و جهت تأمین هزینه تأسیس راهن آهن، مالیات بر قند و شکر و چای می‌بندد و یک سال بعد  یعنی 1305 زمانی که رضا خان به مقام شاهی رسیده بود طرح ساخت راه آهن هم  به تصویب می‌رسد  و نخستین کلنگش در مهر 1306 زده می‌شود.

 یحیی دولت آبادی تفسیر جالبی در خصوص «تعیین مسیر»  خطوط راه آهن ایران دارد که بیانگر این مطلب مهم است که از همان ابتدای برنامه اصلاحات و پروژه های عمرانی کشور ، انتخاب مناطق بر اساس نیازهای دولتهای امپریالیستی بوده است. به عنوان مثال می‌توان به مسیر راه آهنی اشاره کرد که ابتدا از نقاط جنوب و شمال آغاز گردید. نقاطی که چنانچه به یاد داشته باشیم ، همواره مقرِ دخالتها و سیاستهای انگلیس و روسیه بوده. دولت آبادی می‌نویسد«اینکه آیا انتخاب این دو مرکز شروع، اصلا مطابق مصالح اقتصادی مملکت بوده است و یا اینکه مصالح اقتصادی و سیاسی بیگانگان در آن دخالت داشته است یا نه، و اینکه در شروع به اینکار با نبودن اطلاع کافی در نزد کارکنان مملکت و نقصان امانتها آیا صرفه جویی کردن و خرج دوباره  و سه باره نکردن رعایت شده است یا نه و بالاخره اینکه راه آهن به زودی می تواند خرج و دخل کند یا نه، مسائل علمی و اقتصادی است که از موضوع تاریخ نویسی خارج است. [اما] چیزی که مسلم است این است که یک قسمت از این راه آهن که در جنوب مملکت به کار اداره نفت ایران و انگلیس میخورد و کمپانی نفت [انگلیسی] سالها بود در صدد ساختن آن بوده است، اکنون به پول و سعی ایرانی ساخته شده ، به او منفعت میرساند» ( 82). 

باری ، در همین مجلس پنجم است که به رضا خان ، به خاطر موفقیتش در سرکوب شیخ خزعل ، مقام فرماندهی کل اعطا می‌شود. مقامی که تا آنزمان فقط مختص به پادشاه بود، و با اعطایش به رضا خان ، مجلس کاری میکند تا قلعه اشرافیِ «انحصارات پادشاهیِ» قاجار،  بیش از پیش ترک بردارد.  اما  «اکثریت مجلس» که متشکل از احزاب چپ در ایران بود ، قدمی فراتر برمی‌دارد و طرح «حکومت جمهوری» را بر سر زبانها می‌اندازد.  و رضا خان که مهارت عجیبی در دنبال کردن فرصتها داشت ، به سرعت طرح را از آن خود می‌کند. و خواهان به رأی گذاشتن این طرح در مجلس می‌شود. مجلسی که میدانست « اعضاء اکثریت» آن از حامیان جدید خود وی ، یعنی تجدد طلبان و سوسیالیستها است ؛ که وی بنا به مصلحت افزایش قدرت خویش ، ـ این بار ، آنها را جایگزین حامیان مذهبی قبلی خود کرده بود ـ ؛ به بیانی، همانهایی که به یاری دسیسه های وی ، جایگاه اکثریت را در مجلس بدست آورده بودند، و اینبار می‌توانستند راهی برای خلع سلطنت قاجار باشند . طرحی که به خیال رضا خان می‌توانست او را به مقام رئیس جمهوری برساند . اما غافل از اینکه اقلیت مجلس و  همچنین مخالفین محافظه کار مذهبیِ رضا خان ، در بیرون از مجلس، سلاح بُرنده ای در اختیار داشتند : توده مردمی که برایشان اعتقادات دینی و گفته های رهبران مذهبی حرف اول را می‌زد. به همین دلیل هم ، از سوی محافظه کارانِ مذهبی که مخالفِ اصلاحات اجتماعی و فرهنگی رضا خان بودند ، به مردم گفته شده بود «جمهوری» مخالف مذهب است ( 83)  . به هرحال درگیری سختی بین رضا خان و متحدینِ اکثریتش در مجلس از یکسو و اقلیت مجلس و توده مذهبیِ حامی آنها در قلمرو عمومی، سر می‌گیرد. در این مرحله است که رضا خان هر سرمایه نمادینی را که پیش از این برای جلب توده مردم و روحانیان جمع آوری کرده بود، به یکباره از دست می‌دهد. اما احتمالا به دلیل دلگرمی اش از بابت حمایت روشنفکران لائیک و نیز پشت گرمی اش به قوای نظامی خود ،  بی اعتنا به تمامی مخالفتها ، از مجلس می‌خواهد تا مسئله «تبدیل رژیم » ، را  به رأی گذارد. درخواستی کاملاً  ریشخند آمیز که هم به لحاظ عملی و هم نظری ، بی اعتبار و غیر قابل اجرا بود . چرا که نمایندگانِ مجلس شورای ملی که ماهیت وجودی شان ، اساساً مبتنی بر «نظام مشروطه» بوده است، فاقد چنین صلاحیتی بودند ! به کوچکترین واکنشی بر نفی آن ، بنیان وجودی خود را نفی کرده اند و بدین ترتیب هرگونه قدرت رای و اختیار حقوقی خود را که از نظام مشروطه دریافت کرده اند ، از دست می دهند . دولت آبادی که در آن دوران ، خود حاضر و ناظر بر  وضعیت متناقض بوده ، می نویسد :  نمایندگان مجلس اصلا «صلاحیت این اقدام را در خود نمیبینند. چه آنها [یعنی خود نمایندگان] را قانون مشروطیت برگزیده است ؛ اگر به فسخ مشروطه  رأی بدهند ،  به فسخ وکالت خود رأی داده اند ! ».  ( 84) .

منابع :

73. مکی ، تاریخ بیست ساله، جلد دوم، ص 37 ـ 36 ؛ نقل از آبراهامیان یرواند؛ ایران بین دو انقلاب : درآمدی بر جامعه شناسی سیاسی ایران معاصر ؛ ترجمه احمد گل محمدی و محمد ابراهیم فتاحی ، تهران : نشر نی ، چاپ دوم 1377، ص، 162 163.

74. بهار، محمد تقی؛ تاریخ مختصر احزاب سیاسی ایران، تهران: امیرکبیر، 1357، ج 1،  ص 273  .

75. بهار، محمد تقی؛ تاریخ مختصر احزاب سیاسی ایران، تهران: امیرکبیر، 1357، ج 1،  ص 273.

76. بهار، محمد تقی؛ تاریخ مختصر احزاب سیاسی ایران، تهران: امیرکبیر، 1357، ج 1،  ص  299.

77. مکی، تاریخ بیست ساله،  جلد دوم ؛ ص 37ـ 36 ؛ نقل از آبراهامیان یرواند؛ ایران بین دو انقلاب : درآمدی بر جامعه شناسی سیاسی ایران معاصر ؛ ترجمه احمد گل محمدی و محمد ابراهیم فتاحی ، تهران : نشر نی ، چاپ دوم 1377، ص 163.

78. بهار، محمد تقی؛ تاریخ مختصر احزاب سیاسی ایران، تهران: امیرکبیر، 1357، ج 1،  ص  350  .

79. آبراهامیان یرواند؛ ایران بین دو انقلاب : درآمدی بر جامعه شناسی سیاسی ایران معاصر ؛ ترجمه احمد گل محمدی و محمد ابراهیم فتاحی ، تهران : نشر نی ، چاپ دوم 1377، ص 153)

80. ا. م. کاظمی، «ما چه می‌خواهیم؟» و «مطبوعات ایران»، فرنگستان  11 اردیبهشت و مرداد 1303، ص 1ـ11 ، 154 ـ 160 ؛ نقل از آبراهامیان یرواند؛ ایران بین دو انقلاب : درآمدی بر جامعه شناسی سیاسی ایران معاصر ؛ ترجمه احمد گل محمدی و محمد ابراهیم فتاحی ، تهران : نشر نی ، چاپ دوم 1377 ، ص 155.

81. دولت آبادی، یحیی، حیات یحیی ، تهران: انتشارات عطار و فردوسی، 1362، ج 4، ص 402.

82. دولت آبادی، یحیی، حیات یحیی ، تهران: انتشارات عطار و فردوسی، 1362، ج 4، ص 421.

83. دولت آبادی، یحیی، حیات یحیی ، تهران: انتشارات عطار و فردوسی، 1362، ج 4، ص 351.

84. دولت آبادی، یحیی، حیات یحیی ، تهران: انتشارات عطار و فردوسی، 1362، ج 4، ص350.

بخش هفتم مقاله را اینجا بخوانید.

منبع: انسان شناسی و فرهنگ