عصاره یک عمر تکاپوی فرهنگی

1397/10/23 ۰۸:۵۷

علامه علی اکبر دهخدا، ادیب، شاعر و سیاستمدار ایرانی، سال 1257 خورشیدی در تهران متولد شد. هنگامی که دهخدا 10 ساله بود پدر وی درگذشت و دهخدا با توجه مادر خود به تحصیل ادامه داد. با افتتاح مدرسه سیاسی در تهران، دهخدا در آن مدرسه مشغول تحصیل شد. او در همین ایام به یادگیری زبان فرانسه نیز پرداخت. هنگامی که معاون الدوله غفاری به سفارت ایران در بالکان منصوب شد، دهخدا را با خود به اروپا برد. دهخدا در اتریش، زبان فرانسه و معلومات جدید را تکمیل کرد.

25 دی 1324 تصویب طرح چاپ فرهنگ دهخدا

مهدی قادرنژاد حمامیان: علامه علی اکبر دهخدا، ادیب، شاعر و سیاستمدار ایرانی، سال 1257 خورشیدی در تهران متولد شد. هنگامی که دهخدا 10 ساله بود پدر وی درگذشت و دهخدا با توجه مادر خود به تحصیل ادامه داد. با افتتاح مدرسه سیاسی در تهران، دهخدا در آن مدرسه مشغول تحصیل شد. او در همین ایام به یادگیری زبان فرانسه نیز پرداخت. هنگامی که معاون الدوله غفاری به سفارت ایران در بالکان منصوب شد، دهخدا را با خود به اروپا برد. دهخدا در اتریش، زبان فرانسه و معلومات جدید را تکمیل کرد. او زمانی که پی برد در زبان فرانسه فرهنگ بزرگ لاروس وجود دارد به فکر افتاده بود تا با تسلطی که بر متون قدیم فارسی داشت به جمع‌آوری لغات و ترکیبات و اصطلاحات این متون و استخراج شواهد آنها بپردازد(1) و بدین ترتیب سنگ بنای یکی از مهم‌ترین کتاب‌های مرجع فارسی گذاشته شد.

مؤسسه دهخدا

مقدمات تألیف و انتشار لغت‌نامه دهخدا از اواخر دهه ۱۳۰۰ با مساعدت دولت فراهم شد. اولین مجلد لغت‌نامه در سال 1319 در چاپخانه بانک ملی شروع و یک جلد آن در 468 صفحه چاپ شد؛ اما به علت آغاز جنگ جهانی دوم، چاپ آن متوقف شد. در 25 دی ماه سال 1324 مجلس شورای ملی، به پیشنهاد جمعی از نویسندگان، هزینه چاپ آن را پذیرفت و آن را تحت عنوان «فرهنگ دایره‌المعارف آقای دهخدا» نام نهاد و تصویب کرد. «مجلس شورای ملی در طرح اصلی ماده واحده‌ای در 1324 بدان نام «دایره‌المعارف فارسی» و «دایره‌المعارف آقای علی‌اکبر دهخدا» یا «فرهنگ آقای دهخدا» داده است. [اما] مرحوم دهخدا از اطلاق این نام‌ها خودداری کرد و چون نخستین فرهنگ موجود فارسی فرهنگ اسدی است و مؤلف بدان نام «لغت‌نامه» داده بود، بدین مناسبت مرحوم دهخدا به دوره لغت خویش نام «لغت‌نامه دهخدا» دادند.» (2) اولین مجلد لغت‌نامه در 5000 صفحه در سال 1325 منتشر و از آن به بعد در جزوه‌های 100 صفحه‌ای به‌طور مستمر، چاپ شد. بعد از آن دانشگاه تهران این وظیفه را برعهده گرفت و چاپخانه دانشگاه به تنهایی عهده‌دار چاپ شد که هم‌اکنون هم ادامه دارد. گفتنی است که نام تمام کسانی که در تألیف لغت‌نامه همکاری و همفکری داشته‌اند در تکمله مقدمه آمده است. محل فعلی مؤسسه لغت‌نامه دهخدا در شمیران، جنب باغ فردوس است. این مؤسسه توانسته لغت‌نامه دهخدا را در ۲۲۲ جزوه شامل حدود 27 هزار صفحه چاپ کند و در اختیار علاقه‌مندان قرار دهد. با درگذشت دهخدا در سال ۱۳۳۴ هماهنگی و مدیریت لغت‌نامه به وصیت خود دهخدا بر عهده محمد معین گذارده شد. پس از درگذشت معین، کار را سید جعفر شهیدی و محمد دبیرسیاقی و دیگران دنبال کردند. علاوه بر علی‌اکبر دهخدا و همکاران اولیه او، گروهی از پژوهندگان زبان و ادب فارسی  طی بیش از شصت سال در هیأت مؤلفان لغت‌نامه دهخدا عضویت داشته‌اند و به تهیه مواد و تنظیم آنها و نیز تدوین و تألیف مواد گرد آمده برای لغت‌نامه مشغول بودند. به‌گفته خود دهخدا آنچه را که خواننده این کتاب می‌بیند، نتیجه یک عمر نیست، بلکه نتیجه عمرهاست.(3) دهخدا فیش‌برداری لغت‌نامه را از روی متون معتبر استادان نظم و نثر زبان فارسی و عربی و لغت‌نامه‌های چاپی و خطی و کتب تاریخ و جغرافیا و علوم طب و هیأت و نجوم و ریاضی و حکمت و کلام و فقه و غیره فراهم آورد. این اثر شگرف علاوه بر اینکه تقریباً محتوای کلیه لغات فرهنگ‌های خطی و چاپی مهم فارسی و عربی در دسترس تا آن موقع است و در نقل آنها نهایت دقت شده که مبادا اغلاط گذشتگان تکرار شود، شامل هزاران لغت و ترکیب و کنایه و مثل، مأخوذ از متون نظم و نثر و دیگر آثار علمی و ادبی متقدمان است.(4) دهخدا می‌نویسد: «کتب نظم و نثر دسترس را خواندم، از منظوم و منثور عامیانه و مبتذل نیز چشم نپوشیدم، یعنی بدان‌سان که شاهنامه فردوسی و ترجمه طبری و تاریخ ابوالفضل بیهقی را مطالعه کردم، شبیه‌نامه تکیه‌ها و چهل طوطی و حسین کرد را دیدم و امثال جمله آنها بیرون کردم و این کار بیش از بیست و‌اند سال بکشید....»(5)

بدین ترتیب، کار دهخدا فقط بر نقل لغت از کتاب‌های لغت قدیم نهاده نشده و منحصر به آن نشده است که آنچه فرنگ‌نویسان دیرین در کتاب‌های خود آورده‌اند، نقل و احیاناً جرح و تعدیل کند، بلکه تکیه اصلی کار وی بر کلماتی ا‌ست که خود از متون شعری و نثری طی سالیان دراز بیرون کشیده است.(6) از سوی دیگر بسیاری از لغات ترکی ، مغولی، هندی ، فرانسوی و انگلیسی و آلمانی و روسی در زبان فارسی متداول است که تاکنون در هیچ فرهنگی گردآوری نشده است، ولی در این اثر عظیم تدوین و در دسترس مراجعات گذاشته شده است.(7) همچنین در مورد اعلام رجال و مکان‌ها، تحقیقات و پژوهش‌های دقیقی شده و اسناد و مدارک ارزشمندی برای هر موضوع در فیش‌ها، موجود است. «همه‌گونه لغات فارسی و محلی، نام شهرها و روستاها و کلمات علمی و شاخص، حتی لغات عربی را می‌توان در لغت‌نامه دهخدا یافت. در جلوی هر کلمه، معنای لغوی آن، موارد کاربرد، طرز تلفظ صحیح، اشعاری در رابطه با آن و بسیاری اطلاعات دیگر درباره لغت قرار دارد.»

لغت‌نامه دهخدا هم دایره‌المعارف است و هم کتاب مرجع علوم گوناگون و هم لغت‌نامه و نکته مهمی که دهخدا به آن اشاره کرده، این است که: «در این کتاب تقلید صرف از لغت‌نامه‌ها و فرهنگ‌ها نشده است.» دهخدا در یکی از یادداشت‌های پراکنده خود برای لغت‌نامه می‌نویسد: «همه لغات فارسی‌زبانان تاکنون احیا و در جایی جمع‌آوری نشده و چه بسا لغات زیادی است که در کتب دیگر، خصوصاً در اشعار آمده‌ است که ما آنها را در اینجا نقل کرده‌ایم.» همان‌طور که اشاره شد، بیشتر این لغت‌ها، مستند به شاهدهای متعدد از متون نظم و نثر است. دهخدا از آوردن این شواهد گوناگون از نظم و نثر، علاوه بر روشن ساختن معنی لغت، دو نکته را در نظر داشت: اول، اینکه سیر تاریخی تحول کلمه نشان داده شود؛ دیگر، اینکه تحول معنی آن در طول تاریخ زبان دری روشن شود.

علامه محمد قزوینی درباره اهمیت و جایگاه لغت‌نامه در ادب فارسی معتقد است: «دهخدا قریب سی سال است مشغول جمع‌آوری مواد فرهنگ جامعی هستند برای زبان فارسی با شواهد کثیره بسیار مفصل... اگر روزی ان‌شاءالله اسباب مساعدت نماید و این مواد مرتب شده و به پاک‌نویس مبدل گردد، بزرگ‌ترین و جامع‌ترین فرهنگی از آن عمل خواهد آمد که بعد از اسلام تاکنون برای زبان فارسی فراهم آورده شده است.»(8) دکتر منوچهر ستوده نیز آن را در کنار اثر گران‌سنگ کلاسیکی چون شاهنامه قرار می‌دهد.(9)

لغت‌نامه را می‌توان عصاره یک عمر کار فرهنگی، ادبی و فکری- سیاسی دهخدا و نسل او در سال‌های پر از تشویش و امید ایران بعد از مشروطه و در آستانه دنیای جدید دانست. حاصل اندیشه نسلی که فکر کردن و سیاست را با هم زیستند و چه به سلامت این زیستن را نمایاندند. در این نمایش زیستن، نه ادب قربانی سیاست شد و نه سیاست به هوای ادب و روشنفکری به فراموشی و پستوی ذهن کوچ کرد. این نسل بزرگ در چنین فضای فکری‌ای حاصل شد و اثری چون لغت‌نامه، شعر نو، ادبیات جدید و رمان فارسی، تصحیح متون عظیم کلاسیک ایرانی و بسیار کارهای دیگر حاصل این دوران بوده و علی اکبر دهخدا یکی از نمایش‌های عظیم این زیست فکری است. دهخدا هفتم اسفند سال 1334 درگذشت و در گورستان ابن ‌بابویه آرام گرفت.

پی‌نوشت‌:

1- صادقی، علی اشرف، 1388، شیوه‌های فرهنگ‌نویسی در لغت‌نامه دهخدا، ویژه‌نامه فرهنگستان، شماره 2، ص 2

2- دهخدا، علی اکبر، 1337، مقدمه لغت‌نامه دهخدا، تهران، ص 398

3- ستوده، غلامرضا، 1383، لغت‌نامه دهخدا از آغاز تا امروز، مجله حافظ، شماره 8، ص 13

4- دهخدا، ص 398

5- ستوده، ص 13

6-همان: ص 12

7-دهخدا، ص 399

8- همان‌

9-همان، ص 12

منبع: روزنامه ایران