گذری بر زندگی و زمانه علامه دهخدا

1393/12/6 ۰۹:۳۶

علامه دهخدا از بزرگان ادب و فرهنگ این مرز و بوم است كه بی‌تردید همگان نامش را به واسطه لغتنامه سترگش می‌شناسند، اما جایگاه و مقام او به عنوان یك سیاستمدار و روزنامه‌نگار برجسته و ماندگار تنها در میان اهل فرهنگ و آنها كه با تاریخ معاصر آشنایی دارند، شناخته شده است. میرزا علی اكبر خان قزوینی به سال ١٢٥٧ خورشیدی در تهران به دنیا آمد، اما تباری قزوینی داشت و پدرش خان بابا خان از زمین‌داران متوسط این شهر بود كه پیش از تولد پسرش به تهران مهاجرت كرده بود. پدر علی اكبر در ١٠ سالگی فوت كرد و كار پرورش علمی او به عهده شیخ غلامحسین بروجردی از دوستان پدر شد.

فرار از سیاست

علامه دهخدا از بزرگان ادب و فرهنگ این مرز و بوم است كه بی‌تردید همگان نامش را به واسطه لغتنامه سترگش می‌شناسند، اما جایگاه و مقام او به عنوان یك سیاستمدار و روزنامه‌نگار برجسته و ماندگار تنها در میان اهل فرهنگ و آنها كه با تاریخ معاصر آشنایی دارند، شناخته شده است. میرزا علی اكبر خان قزوینی به سال ١٢٥٧ خورشیدی در تهران به دنیا آمد، اما تباری قزوینی داشت و پدرش خان بابا خان از زمین‌داران متوسط این شهر بود كه پیش از تولد پسرش به تهران مهاجرت كرده بود. پدر علی اكبر در ١٠ سالگی فوت كرد و كار پرورش علمی او به عهده شیخ غلامحسین بروجردی از دوستان پدر شد. علی اكبر پس از تحصیلات قدیم به مدرسه علوم سیاسی رفت كه در سال ١٢٧٨ تاسیس شده بود و از نخستین فارغ‌التحصیلان این مدرسه بود كه در آنجا با علوم جدید و زبان فرانسه آشنا شد. دهخدا در این مدرسه در ادبیات فارسی شاگرد محمد حسین فروغی بود و گاهی نیز تدریس ادبیات را به اجازه استاد به عهده می‌گرفت. همچنین در این ایام به واسطه همجواری خانه‌شان با خانه شیخ هادی نجم‌آبادی نزد او می‌رفت و از او می‌آموخت.

دهخدا پس از اتمام تحصیل در مدرسه علوم سیاسی به خدمت وزارت امور خارجه درآمد و در سال ١٢٨١ وقتی معاون الدوله غفاری به عنوان سفیر بالكان انتخاب شد، به سمت منشی‌گری او به بالكان رفت. او دو سال در وین بود و بعد از آشنایی با زبان فرانسه و علوم جدید در ١٢٨٤ مقارن با آغاز انقلاب مشروطیت به تهران بازگشت.

او پس از بازگشت شش ماه را در اداره شوسه خراسان كه در مقاطعه حسین آقا امین‌الضرب بود، به عنوان معاون و مترجم مسیو دوبروك، مهندس بلژیكی خدمت كرد. در همین زمان میرزا جهانگیرخان شیرازی و میرزا قاسم تبریزی برای انتشار روزنامه صوراسرافیل از او دعوت به همكاری كردند و دهخدا از نویسندگان اصلی این نشریه بود. صور اسرافیل از پنجشنبه ١٧ ربیع الثانی ١٣٢٥ تا ٢٠ جمادی الاول ١٣٢٦ به صورت هفتگی در ٣٢ شماره منتشر شد. دهخدا در این مجله هفتگی با نام مستعار دخو ستون معروف چرند و پرند را می‌نوشت. دخو مخفف دهخدا به معنای كدخدا و بزرگ ده است. نوشته‌های دهخدا اعتراض سنت‌گرایان را موجب شد. تا جایی كه دهخدا به مجلس احضار شد تا درباره برخی از این مطالب توضیحاتی ارایه دهد.

بعد از استبداد صغیر و كودتای محمد علی شاه در ١٢٨٧ گروهی از آزادیخواهان در سفارت انگلیس تحصن كردند. محمد علی شاه كه از دست این افراد ناراحت شد و ایشان را به اروپا و كشورهای همجوار تبعید كرد. دهخدا در كنار میرزا محمد نجات، وحیدالملك، حسین پرویز از تبعیدشدگان بود.

پس از ورود دهخدا و آزادیخواهان تبعیدی به پاریس، گروهی از آنها به دعوت ادوارد براون به لندن رفتند. میرزا آقا تفرشی، سید حسن تقی‌زاده، معاضدالسلطنه و محمدعلی تربیت از آن جمله بودند اما معاضد السلطنه اندكی بعد به پاریس بازگشت و با دهخدا در انتشار دوباره صوراسرافیل همكاری كرد. دهخدا دعوت براون را برای رفتن به لندن و نشر صوراسرافیل در آن شهر نپذیرفت. براون استدلال می‌كرد كه در انگلستان امكانات بیشتری مهیاست و روزنامه‌هایی مانند منچستر گاردین و دیلی نیوز هواخواه مشروطه‌‌اند و چیزهایی می‌نویسند، اما دهخدا بنابر مصالحی ترجیح داد كه چنین نكند. دهخدا در پاریس با علامه محمد قزوینی معاشر بود.

چون امكان نشر روزنامه در پاریس نبود، گروه صوراسرافیل، یعنی دهخدا، میرزا قاسم خان تبریزی، میرزا محمد نجات و حسین پرویز، در آذر ١٢٨٧ به شهرك ایوردن در سوییس نقل مكان كردند، اما محل چاپ روزنامه با اتخاذ تدابیری همچنان در پاریس بود. دوره دوم صوراسرافیل در ایوردن در دی و اسفند ١٢٨٧ تنها سه شماره منتشر شد. مطالب و مقالات روزنامه به قلم دهخدا و بسیار تندتر و صریح‌‌تر از پیش بود. در شماره سوم دهخدا مسمط معروف خود «یاد آر ز شمع مرده یاد آر» كه آن را در یادبود میرزا جهانگیرخان شیرازی سروده بود به چاپ رساند. دهخدا در تبعید برخلاف دوستانش در وضعیت مالی بسیار دشواری می‌زیست. دوران تبعید دهخدا در اروپا بی‌نهایت پرتنش و افسرده‌‌كننده بود.

در فروردین ١٢٨٨ گروه ایوردن به استانبول رفتند و به انجمن سعادت ایرانیان پیوستند. این انجمن را گروهی از ایرانیان مشروطه‌خواه همچون یحیی دولت‌آبادی، محمدعلی تربیت و حسین دانش اصفهانی با استفاده از محیط آزادتری كه با تحولات جدید در عثمانی فراهم شده بود، تشكیل داده بودند.

مهم‌ترین فعالیت سیاسی دهخدا در استانبول نشر ١٤ یا ١٥ شماره از روزنامه سروش در فاصله تیر تا آبان‌ماه ١٢٨٨ بود. موسس و مدیر این روزنامه، سید محمد توفیق و سردبیر آن علی‌اكبر دهخدا و نویسندگان آن معاضدالسلطنه، میرزا یحیی دولت‌آبادی و میرزا حسین دانش اصفهانی بودند.

در همان دوره اقامت دهخدا در اروپا دوره دوم روزنامه روح‌‌القدس با گرایش رادیكال سوسیالیستی احتمالا در پاریس، منتشر می‌شد كه دبیر و نگارنده آن میرزا علی‌اكبر خان دهخدا معرفی شده است. پس از فتح تهران و خلع محمدعلی شاه، در انتخابات دوره دوم مجلس شورای ملی علی‌اكبر دهخدا در حالی كه هنوز در استانبول بود، هم از تهران و هم از كرمان (به نشانه حق‌شناسی مردم این ایالت از بابت مقالات صوراسرافیل) به نمایندگی مجلس انتخاب شد. دهخدا نمایندگی مردم كرمان را پذیرفت. دهخدا در بازگشت به ایران و در ادامه فعالیت سیاسی خود به حزب اعتدالیون پیوست و این برخلاف انتظار یاران سابق او بود كه غالبا در حزب رقیب یعنی حزب دموكرات جمع شده بودند.

با آغاز جنگ جهانی اول و ورود نیروهای روسی به شمال ایران و نزدیك شدن آنها به پایتخت و سقوط دولت، دهخدا همراه با اعضای كمیته مهاجرت ابتدا به قم و سپس به كرمانشاه رفت. پس از انحلال حكومت در مهاجرت، دهخدا به مدت دو سال و نیم به دعوت روسای ایل بختیاری در مناطق چهارمحال و بختیاری به سر برد و بخش عمده‌ای از این دوره را مهمان لطفعلی‌‍‌خان امیرمفخم در قلعه دزك در نزدیكی فرخ‌ شهر كنونی بود. در همانجا بود كه اندیشه تدوین لغتنامه یا فرهنگ نامه‌ای جامع برای زبان فارسی در ذهن او شكل گرفت و با استفاده از كتابخانه امیرمفخم كار نگارش یادداشت‌های لازم برای لغتنامه و امثال و حكم را جمع‌آوری كرد.

پس از پایان جنگ جهانی اول، دهخدا از فعالیت‌های سیاسی كناره گرفت و طی سلطنت رضاشاه به كارهای علمی، ادبی و فرهنگی پرداخت. مدتی ریاست دفتر (كابینه) وزارت معارف (وزارت فرهنگ بعدی) و سپس ریاست تفتیش وزارت عدلیه (وزارت دادگستری بعدی) را به عهده داشت. در سال ١٣٠٦ مدرسه سیاسی به مدرسه عالی حقوق و علوم سیاسی تغییر نام یافت و ریاست آن را علی‌اكبر دهخدا به عهده گرفت. در سال ١٣١٤ به عضویت فرهنگستان ایران انتخاب شد. از زمان تاسیس دانشگاه تهران در سال ١٣١٣ ریاست دانشكده حقوق و علوم سیاسی را تا سال ١٣٢٠به عهده داشت. در این سال از خدمات دولتی بازنشسته شد و یكسره به كار لغتنامه پرداخت. در نخستین كنگره نویسندگان ایران در تیرماه ١٣٢٥ دهخدا در زمره هیات رییسه شركت داشت. در اسفند ١٣٢٩ در تاسیس جمعیت مبارزه با بی‌سوادی شركت كرد. در همان سال از جمله نویسندگان و اهل فرهنگی بود كه بیانیه صلح استكهلم را امضا كرد.

دهخدا در سال‌های نهضت ملی شدن نفت به رهبری دكتر محمد مصدق، پشتیبان جدی او بود. در ماه‌های پیش از كودتای ٢٨ مرداد ١٣٣٢ شایعه تشكیل شورای سلطنت و ریاست شورای دهخدا (در صورت پیروزی نهضت و اعلام جمهوری) بر سر زبان‌ها افتاد. به همین خاطر نیز ماموران كودتا پس از كودتای ٢٨ مرداد به خانه‌اش ریختند و وی را شدیدا مضروب كردند. علامه دهخدا در ساعت شش و سه ربع بعدازظهر روز دوشنبه هفتم اسفندماه ١٣٣٤ شمسی در سن ٧٧سالگی پس از عمری خدمت به سیاست و فرهنگ و علم و ادب ایران در خانه مسكونی خویش واقع در خیابان ایرانشهر (جلال بایار) تهران به رحمت ایزدی پیوست. جنازه آن مرحوم در بامداد روز چهارشنبه به شهرری مشایعت و در ابن بابویه در مقبره خانوادگی مدفون شد.

روزنامه اعتماد