معمار خوشنام تاریخ نگاری مدرن / امید اخوی

1397/8/27 ۱۰:۳۸

میرزا حسن خان مشیرالدوله پیرنیا متولد ۱۲۵۱ در تبریز، از رجال نامی اواخر دوران قاجاریه است. سیاستمدار، حقوقدان و تاریخ‌نگار ایرانی، فرزند میرزا نصرالله خان مشیرالدوله اولین صدراعظم بعد از انقلاب مشروطه ایران است. وی در دوران جوانی برای تحصیل به روسیه رفت و پس از کسب درجات علمی، در سفارت ایران مشغول به‌ کار شد.

نگاهی به زیست اجتماعی میرزا حسن خان مشیرالدوله

میرزا حسن خان مشیرالدوله پیرنیا متولد ۱۲۵۱ در تبریز، از رجال نامی اواخر دوران قاجاریه است. سیاستمدار، حقوقدان و تاریخ‌نگار ایرانی، فرزند میرزا نصرالله خان مشیرالدوله اولین صدراعظم بعد از انقلاب مشروطه ایران است. وی در دوران جوانی برای تحصیل به روسیه رفت و پس از کسب درجات علمی، در سفارت ایران مشغول به‌ کار شد. پس از چند سال از طرف پدرش که در آن دوران وزیر امور خارجه بود به ایران فراخوانده شد. او پس از بازگشت به فکر تأسیس مدرسه علوم سیاسی افتاد و با افتتاح این مدرسه باعث رشد و ترقی فرزندان ایران زمین شد. وی با آغاز جنبش مشروطه خواهی به این جنبش پیوست و در تدوین نظام‌نامه انتخاباتی نقشی به‌ سزا داشت. مشیرالدوله در دولت‌های مختلف عهده‌دار منصب وزارت بوده و همچنین چهارکابینه به ریاست او تشکیل شده است مشیرالدوله تا زمانی که در سیاست حضور داشت تعاملات مناسبی با دول قدرتمند آن دوران مانند انگلیس، آلمان و روسیه برقرار کرد و هیچگاه کاملاً به طرف هیچ‌کدام از این کشورها متمایل نشد. مشیرالدوله در سال 1305 هجری شمسی از سیاست کناره گرفت و به تحقیق و تألیف در تاریخ ایران باستان مشغول شد و توانست آثار بسیار ارزشمندی را به یادگار بگذارد ایشان از معدود رجال دوره اواخر قاجار و پهلوی اول بود که دوست و دشمن از او به نیکی یاد کرده‌اند. میرزا حسن خان مشیرالدوله در تمامی مشاغل پاک زیست و غبار تهمت و افترایی بر دامانش ننشست او با اینکه در زندگی از نظر مالی بسیار تأمین بود ولی همیشه افراد فقیر و محروم جامعه را هم در نظر داشت. سندی در این رابطه است که بسیار گویای حسن توجه مشیرالدوله به افراد جامعه‌اش است.

متن سند  نمره 84 – 23 خرداد 1304خبر از کمیسیون بودجه مجلس مقدس شورای ملی دوره پنجم تقنینیه با مقدمه که در راپرت نمره 75 راجع به مستمری آقایان پیرنیا به عرض رسید مواد ذیل را که ثانیاً در کمیسیون تصویب شده تنظیم و تقدیم می‌کند.

ماده اول - وزارت مالیه مجاز است مبلغ چهار هزار و دویست و بیست و شش تومان مستمری آقایان آقا میرزا حسن خان پیرنیا و آقامیرزا حسین خان پیرنیا و آقا میرزا ابوالحسن خان پیرنیا را به‌ ضمیمه مبلغ ششصد تومان مصرف روشنایی مدرسه اسلامی یزد از اول فروردین 1304 ضبط کند.

ماه دوم – وزارت مالیه مجاز است مبلغ یکهزار و نهصد و شصت و هشت تومان و نیم از محل اعتبار شهریه و مستمریات و روشنایی مدرسه اسلامیه یزد را علاوه بر بودجه کل وزارت معارف از اول فروردین 1304 برای مصارف مدارس ملی یزد، نائین به شرح ذیل حسب الحواله وزارت معارف پرداخت کند.

کمک خرج مدرسه تدین یزد: 360 تومان

کمک خرج مدرسه عامیه ده مشیری: 360 تومان

کمک خرج مدرسه سعادت رضوی: 172 تومان

کمک خرج مدرسه اسلام یزد: 120 تومان

کمک خرج مدرسه اردکان: 300 تومان

کمک خرج مدرسه ذکور نائین: 240 تومان

بنا و تأسیس مدرسه انار نائین: 416 تومان

جمع کل :  1968 تومان

مخبر کمیسیون بودجه فاطمی تاریخ طبع 23 خرداد 1304 (1) این سند بخوبی نشان می‌دهد که مشیرالدوله بخشی از مستمری خود را به مدارس یزد و نائین اختصاص داده و به مسائل آموزشی این مناطق که بسیار محروم بوده‌اند، کمک کرده است.

احمد سعیدی در خاطره‌ای از مشیرالدوله اخلاق والای او را این گونه شرح می‌دهد «شبی در منزل مرحوم پیرنیا در ضمن صحبت با من فرمودند فلانی می‌خواهم از شما تقاضایی بکنم و خیلی میل دارم آن را بپذیرید و مرا ممنون سازید. چندی قبل شما سفری از یکی از استادان فارسی برایم خواندید که از مضمون آن خوشم آمد و میل دارم هردو به آن عمل ‌کنیم و آن دو بیت این بود.

بگیتی دو کس را اگر دیدی/ به گرد سر هر دو گردیدمی

یکی آنکه گوید بد من به من/ دگرآنکه پرسد بد خویشتن

و مرحوم پیرنیا اضافه کرد میل دارم شما مرا انتقاد وعیب هایم را در زندگی اجتماعی و سیاسی با صراحت کامل بیان کنید تا خود را اصلاح کنم. به ایشان عرض کردم چون شما را دوست دارم ونظر به خدمات سیاسی و اجتماعی که در موقع زمامداری به کشور خودمان فرموده اید احترام می‌گذارم. سعیدی اضافه می‌کند ایشان بسیار اصرار کردند من ناچار شدم بگویم و گفتم: بسیاری از هموطنان شما را به اصطلاح محافظه کار می‌دانند و می‌گویند در امور کشوری شجاعت سیاسی ندارید و ملاحظه نمی‌کنید....»(2)این خاطره بیانگر این مسأله است که مشیرالدوله از انتقادهایی که به او می‌شد دلگیر و ناراحت نمی‌شد بلکه این مسأله را باعث پیشرفت خود می‌دانست. در مجموع می‌توان گفت میرزا حسن خان مشیرالدوله مردی اخلاق‌گرا چه در سیاست و چه در حوزه فرهنگ بود او از معدودترین رجال دوره قاجاریه است که هم مردم و هم دستگاه حکومتی از او به نیکی یاد می‌کنند. (3)

پیرنیا یکی از مهم‌ترین نویسندگان کتب درسی و یکی از تأثیرگذارترین افراد در تأسیس مدارس جدید در ایران اواخر دوره قاجاری بود. بی‌تردید در حوزه پژوهشی تاریخ نگاری ایران می ­توان پیرنیا را پدر تاریخ نگاری مدرن ایرانی دانست. تا پیش از انتشار کتاب سه جلدی «تاریخ ایران باستان»، توسط وی، هیچ یک از مورخین ایرانی نتوانسته بودند تا با پیروی از شیوه‌های نوین تاریخ نگاری آکادمیک، اثری قابل توجه و برجسته را بیافرینند. مرحوم باستانی پاریزی  درباره اهمیت کتاب  تاریخ ایران باستان و جایگاه پیرنیا چنین می‌نویسد: «باید بگوییم که حق مرحوم پیرنیا از جهت ایران باستان بر ملت ایران هم‌ شأن حق فردوسی و شاهنامه است.»

پیرنیا، در ۲۹ آبان ۱۳۱۴ پس از چند سال بیماری چهره در نقاب خاک کشید و در آرامگاه خانوادگی در امامزاده صالح تجریش به خاک سپرده شد.

منابع:

1- سازمان اسناد و کتابخانه ملی، معاونت اسناد ملی، شماره سند: 297039354 محل در آرشیو: 1304 ن ن آپ ا

2- سعیدی، احمد، راهنمای کتاب، سال پانزدهم، 1351، ص 758.

3- اخوی، امید، ، سیاستمدار مورخ، انتشارات خانه تاریخ ، 1391، ص 164

منبع: روزنامه ایران