حیف که هدایت خندیدن بلد نبود

1397/6/14 ۱۲:۱۸

صادق هدایت یکی از استادان طنز در ادبیات فارسی قرن بیستم میلادی است که طنزش آکنده است از انگیزه‌های درونی و از جمله خشم نویسنده است، خشمی برانگیخته از خشونت‌های خارجی، عقب‌ماندگی‌های اجتماعی، تحجرهای ادبی، زورگویی‌های سیاسی و دست آخر، از نفرتی که نسبت به کمبودهای خود حس می‌کند.

طنازی صادق در بوته نقد

صادق هدایت یکی از استادان طنز در ادبیات فارسی قرن بیستم میلادی است که طنزش آکنده است از انگیزه‌های درونی و از جمله خشم نویسنده است، خشمی برانگیخته از خشونت‌های خارجی، عقب‌ماندگی‌های اجتماعی، تحجرهای ادبی، زورگویی‌های سیاسی و دست آخر، از نفرتی که نسبت به کمبودهای خود حس می‌کند.

بن‌مایه‌های طنز در آثار هدایت داستان‌ نویس و مترجم آنقدر بوده است که همایون کاتوزیان اقتصاددان، تاریخ‌نگار، کاوشگر علوم سیاسی و منتقد ادبی را بر آن دارد تا در مجموعه‌ای با عنوان «طنز و طنزینه هدایت» به این بعد از نویسندگی این روشنفکر ایرانی بپردازد.

هدایت صادق در کنار محمدعلی جمال ‌زاده، بزرگ علوی و صادق چوبک یکی از پدران داستان‌ نویسی نوین ایرانی محسوب می‌شود که آثار فراوانی را در عالم نویسندگی نوین برجای گذاشت. حجم آثار و مقالات نوشته شده درباره نوشته‌‌ها، زندگی و خودکشی صادق هدایت بیان‌‌گر تاثیر ژرف او بر جریان روشنفکری ایران است.

«طنز و طنزینه هدایت» در سال 1995 در تهران حروف‌چینی و در انگلستان غلط‌گیری شد، ولی در تهران مجوز انتشار نیافت. در سال 2003 همزمان با سده هدایت، فرصتی پیش آمد تا نشر آرش آن را در سوئد چاپ کند. این کتاب اگر چه چاپ شد، انتشار وسیع نیافت و در عمل به وادی فراموشی افتاد.

«درباره طنز»، «طنز دوره‌ هدایت»، «مقوله‌ی ادبی طنزینه»، «طنز و طنزینه در آثار هدایت»، «طنزنامه‌های هدایت»، «علویه خانم و ولنگاری‌های دیگر»، «حاجی آقا و توپ مرواری»، «نامه‌های هدایت» و «نامه‌های هدایت به شهید نورائی» 9 فصل این کتاب را که چندی قبل ویراست دوم آن در ایران به چاپ رسید، تشکیل می‌دهند. این کتاب به بررسی طنزهای هدایت در کتاب‌های «علویه خانم»، «حاجی آقا»، «توپ مرواری» و «نامه‌های هدایت به شهید نورائی» می پردازد.

طنازی هدایت و ویراست دوم کتاب بهانه ای شد که اساتید رشته‌های مختلف شامگاه سه شنبه در نشستی ادبی به بررسی ابعاد شخصیتی هدایت و اثر آن در نویسندگی وی بپردازند، نشستی که با ارتباط تصویری با کاتوزیان نویسنده کتاب آغاز شد و با گفته‌های اساتید ادامه یافت.

**تضادی میان ناامیدی و جاه طلبی هدایت وجود دارد

فریدون مجلسی دیپلمات پیشین ایران و کارشناس مسائل بین‌الملل تخیل را لازمه نویسنده شدن خواند و عنوان کرد: هرچه تخیل قوی‌تر باشد اثر بیشتری بر مخاطب می‌گذارد و صادق از چنین تخیلی بویژه در آثار فراواقعی خود برخوردار بود.

وی با اشاره به مفاهیمی چون «از تاریکی آمدن» و «وارد تاریکی دیگری شدن» به عنوان نشانه‌های نامیدی در هدایت، گفت: هرکسی دست به قلم می برد جاه طلبی هم دارد و به دنبال این می رود که از خودش اثری بگذارد برای بعدها، در صادق هدایت هم این مساله هست و بنابراین در او تضادی می بینیم بین آن ناامیدی و جاه طلبی‌ها.

مجلسی با اشاره به این که در اثر کاتوزیان به چهار نویسنده هدایت، علی شریعتی، جلال آل احمد و حسن مقدم پرداخته شده است، گفت: جای دو چهره مهم در طنز فارسی در کتاب کاتوزیان خالیست یکی از آنها محمدهاشم آصف از بزرگترین طنزنویسان ایران است که ادبیات مدرن ایران به او مدیون است و دوم ایرج پزشک‌زاد که برجسته‌ترین طنزنویس تاریخ ایران است و تیپ های جامعه ایران را حلاجی کرده است.

وی افزود: انتقادهایی که هدایت از جامعه ایران می کند کمی جنبه های شخصی دارد به ویژه زمانی کهبه جامعه بد و بیراه می گوید؛ البته خشونت و خودخواهی را در آثار جلال هم می‌توان دید و این وجه اشتراک آنهاست.

کارشناس بین الملل گفت: اما آنچه نباید فراموش کرد این است که هدف هر دوی آنها عیب‌یابی و آسیب‌شناسی است و اساس اصلاح جامعه را مطرح می‌کنند.

وی وی افزود: البته این دو معلول را با علت اشتباه گرفتند، حرف‌هایشان همه درست است اما کسانی که مورد انتقاد آنها قرار می‌گیرند معلول‌های یک جامعه فرق‌زده و استبداد‌زده هستند.

مجلسی گفت: مسئله‌ای که در ایران زیاد دیده می‌شود این است که در تحلیل‌های سیاسی، اقتصادی و اجتماعی به معلول ها ایراد می گیرند و نمی بینند که علت چیز دیگری است.

**حیف که هدایت خندیدن بلد نبود

سوسن شریعتی روزنامه‌ نگار و پژوهشگر ایرانی نیز در این نشست اظهار داشت: ویراست دوم «طنز و طنزینه هدایت» نشان می‌دهد که شوخی کاری جدی در ایران است، هدایت به نوعی نگاهی فلسفی و رفتاری به تاریخ معاصر ما دارد .

وی به بحران مفاهیم در جامعه امروز اشاره کرد و گفت: مفهوم روشنفکری نیز در مورد تحلیل هدایت و آثارش بی ارتباط نیست. هدایت را می‌توان روشنفکر خواند، شباهت شریعتی و هدایت در ویژگی های یک روشنفکر است، که یکی از آنها احساس تنهایی شدید است که در دوره های مختلف زندگی هدایت دیده می‌شود.

شریعتی گفت: روشنفکر غریبه‌ای در جمع است، تنهاست و مدام از تنهایی گله می‌کند. دومین ویژگی مشترک این دو نگاه انتقادی به میراث شان از جمله مناسک، ادبیات، تاریخ و غیره است در عین اینکه تمام این میراث را می شناسند اما می بینیم این دستمایه همه نوشتن های هدایت در هر قالب می‌شود.

این پژوهشگر ایرانی افزود: شباهت دیگر هدایت و شریعتی میل به ایجاد تغییر یا تحریک‌آمیز سخن گفتن به کمک ابزار قلم است در آثار هدایت می‌بینیم که حتی کلمه تبدیل به گلوله می‌شود؛ جنس آگاهی و تذکرات هدایت خنثی نیست و خود درگیری ایجاد می کند .

وی گفت: ویژگی چهارم این است که روشنفکر باید از 3 «پ» بترسد: پاپ؛ نماد دین مداری است و هدایت دین اغماض است، پرنس؛ نماد قدرت سیاسی و پیپل؛ به معنای مردم.

شریعتی ادامه داد: هدایت، مردم را سوژه می‌کند به عنوان متولیان دیروز و آنها را موجودات ترسناک می‌خواند.

وی افزود: بحث اصلی کتاب طنزیه هدایت این است که آیا در برابر اینها که گفته شده باید خندید و گریست، طنز هدایت عمدتاً علیه دیگری است تنها گاهی علیه خودش است، طنزی که علیه دیگری است و جنبه استهزاء پیدا می‌کند و شکلی از خشونت و تنفر به خود می گیرد به همین خاطر همانند همه روشنفکران دچار نارسیسیسم است.

شریعتی افزود: پارادوکسی در هدایت دیده می شود؛ او ملی‌گرایی و تنفر از ایرانی را توامان دارد ، اما آنچه مسلم است هدایت موفق نمی‌شود خیلی بخندند و بخندانند.

وی گفت: طنز هدایت «ایرونی»(irony) یا طنزی مبتنی بر تخریب دیگری است، این نوع طنز به دیگری می خندند و در مقابل طنزی است که به خود می خندد، اگر قرار باشد که خندیدن را انتخاب کنیم باید خندیدن به حال خود را انتخاب کنیم به مثابه روشنفکرانه خندیدن که به خود و با خود است و در واقع پشت کردن به ایرونی است که همراه با خشونت است.

**شاخصه هدایت شناخت تعابیر عامه و کوچه بازاری است

معصومه اسماعیلی یکی از خوانندگان آثار هدایت نیز در این نشست گفت: باور عامه این است هدایت فردی عبوس و افسرده و دوست نداشتی است و نباید آثارش را خواند، اما هدایت زبان طنز دارد و در نوشته هایش به نوعی طنز را ابزار خود برای بیان آنچه می خواهد کرده است.

وی افزود: هدایت آمیخته‌ای از دیدگاه خیام و عبید زاکانی را در نوشته‌هایش دارد، شخصیت های کتاب هدایت از هر قشری بودند و همه را به ریشخند گرفته است. هدایت طنز را با نوشته هایش عجین کرده چه در شرایطی که غمگین بود و چه در شرایطی که شاد بوده است.

اسماعیلی گفت: او حتی در روابط نزدیک و دوستانه اش طنز را به کار می‌برد، جامعه و فرهنگ ایرانی در ساختن طنز خیلی بارز عمل می کند .

وی افزود: او حتی در نامگذاری اسامی هم طنز گونه برخورد می کند، هدایت تعابیر عامه و زبان کوچه بازاری را خوب می‌شناخت و این یکی از شاخصه های او بود، او حتی در نامه به دوستانش با طنز می‌نوشت و در روابط شخصی اش طنز را به کار می‌برد و یاس و ناامیدی و شکایتش از دنیا را نیز در قالب طنازی بیان می‌کند.

منبع: ایرنا