1397/5/20 ۰۹:۲۳
مخزن‌الاَسرار، نخستین مثنوی نظامی گنجوی، شاعر ایرانی است. خلق این اثر بین سال های ۵۶۱ و ۵۶۹ قمری تخمین زده می شود و به احتمال زیاد نزدیک به ۵۶۹ برابر با ۱۱۷۳ میلادی بوده است. نظامی این کتاب را به «ملک فخرالدین بهرامشاه بن داوود» والی آذربایجان تقدیم کرد.این منظومه، دربرگیرنده خواندن مردم به خودشناسی، خداشناسی و گزینش ویژگی‌های پسندیده اخلاقی است و در بحر سریع مسدس(مفتعلن مفتعلن مفتعل) سروده شده است.
اشاره:
پس از آفرینش این اثر گرانسنگ، بی شک، اکثر شاعرانی که مثنوی های عرفانی مبتنی بر وعظ و حکمت فراهم نموده اند، از نظامی بهره برده اند
و به مخزن الاسرار توجه ویژه ای داشته اند. این توجه، هم در وزن است و هم در محتوا و حتی گاهی در ساختمان شعر.هرچند که هیچ کدام توفیق نیافتند که به پایه نظامی برسند،ولی ذکر این نکته لازم است که تلاش شاعران و عارفان هیچگاه متوقف نشده است.
حتی در دوره صفویه که«خمسه سازی»به تقلید ازخمسه نظامی رونق گرفته بود، شاعران زیادی به تبعیت از مخزن الاسرار،طبع آزمایی کردند؛ آن گونه که بیش ا ز یکصد و پنجاه اثر به تقلید از آن سرودند؛ اما باز هیچ کدام از این آثار منظوم، به پای مخزن الاسرار نظامی نرسید. در بخش اول مقاله حاضر که پنجشنبه پیش منتشر شد، به پاره ای از تقلید شاعران از مخزن الاسرار نظامی اشاره گردید و اینک ادامۀ این مقال را پی می گیریم.
***
۱۸ـ عبدی بیک شیرازی:
عبدی بیک شیرازی(۹۲۱ ـ ۹۸۸) از شاعران مثنوی‌سرای خطه اردبیل است که به تقلید از نظامی گنجه‌ای، سه خمسه سروده که خمسه اول شامل: «مظهرالاسرار، جام جمشیدی، مجنون و لیلی، هفت اختر، آیین اسکندری، و خمسه دوم شامل روضة الصفات، دوحة الازهار، جنة‌الاثمار، زینة‌الاوراق و صحیفه‌الاخلاص» است.
اولین مثنوی از خمسه اول، شامل بیست مقاله و در موضوعاتی عرفانی و اخلاقی و همراه با حکایات متعدد است. وی پس از حمد خدا و مناجات و نعت و منقبت معصومین، نظامی و امیرخسرو را که قبل از وی خمسه ساخته‌اند، می‌ستاید و بعد مقدمات دیگر مقالات خود را شروع می‌کند و درحقیقت این کتاب، تقلید کاملی از «مخزن‌الاسرار» نظامی است. (صفا، ۱۳۶۷، ج۲، ۷۴۹)
۱۹ـ عُتّابی تکلّو:
این شاعر(۹۷۲ـ۱۰۲۵) متولد هرات و بزرگ شده قزوین و درگذشته هند است که مثنوی‌های متعددی از وی باقی مانده است.
یکی از آنها مثنوی «ایرج و گیتی» است که به بحر «مخزن‌الاسرار» سروده شده است. (صفا، ۱۳۶۷، جلد۲، ۹۹۰) ضمن اینکه مثنوی دیگری هم به نام «منظرالابرار» به وی نسبت داده شده که این مثنوی هم در بحر مخزن الاسرار سروده شده است. (گلچین معانی، ۱۳۶۹، ج۲، ۸۶۶)
۲۰ـ عرفی شیرازی:
جمال‌الدین محمدبن زین‌الدین (شیراز۹۶۳ ـ ۹۹۹ ـ لاهور) است که از وی دو مثنوی به نام‌های فرهاد و شیرین و «مجمع‌الابکار» باقی مانده است. عرفی مثنوی «مجمع‌الابکار» را به پیروی از مخزن الاسرار نظامی سروده است. این مثنوی با:
بسم‌الله‌الرحمن‌الرحیم
موج نخست است ز بحر قدیم
شروع و سپس به تقلید از نظامی، پس از حمد و نعت، در وصف معراج و در ادامه توحید و نعت رسول خدا سخن می‌گوید. (صفا، ۱۳۶۷، ج۲، ۸۰۸)
۲۱ـ غزالی مشهدی:
از شاعران ایرانی که به هند رفته و جایگاه رفیعی یافته است. از او چند مثنوی به جای مانده که «مرآت الصفات و مشهد انوار» وی در بحر مخزن‌الاسرار سروده شده است. (احمدعلی، ۱۸۷۳، صص ۱۰۲ و ۱۰۲)
۲۲ـ فانی کشمیری:
شیخ محسن بن حسن(م ۱۸۰۲) است که از او پنج مثنوی باقی مانده است که عبارتند از: راز و نیاز، مصدر الآثار، ماه و مهر، هفت اختر، میخانه، که مثنوی «مصدر الآثار» به پیروی از «مخزن‌الاسرار» سروده شده و مطلع آن چنین است:
بسم الله الرحمن الرحیم
تازه نهالی است ز باغ قدیم
(هاشمی کرمانی، ۱۹۵۷، ۶)
۲۳ـ فیضی لاهیجی:
«ابوالفیض بن مبارک»،متخلص به «فیض»(۹۵۴ ـ ۱۰۰۴) است که از او یک خمسه به تقلید از نظامی و سه مثنوی دیگر می‌شناسیم. خمسه او عبارت است از: «مرکزالادوار در برابر مخز‌الاسرار، سلیمان و بلقیس، نل و دمن،
هفت کشور، اکبرنامه».
فیضی سرودن خمسه را در برابر خمسه نظامی شروع و هر پنج مثنوی را یک جا آغاز ولی هیچ‌کدام را به پایان نمی‌برد. (منزوی، ۱۳۵۱، ج ۴، ۲۸۵) «مرکزالادوار» منظومه‌ای اخلاقی و خطاب به نفس دائماً در حال پند واندرز است. گاهی سخن از عشق می‌گوید ولی بلافاصله نتیجه اخلاقی می‌گیرد. مرکزالادوار، با این بسم الله گویی شروع می‌شود:
گنج ازل راست طلسم قدیم
۲۴ـ قاسمی گنابادی:
میر محمد قاسم بن عبداله حسینی جنابدی، متخلص به «قاسمی» مثنوی‌های متعددی دارد. آخرین مثنوی قاسمی «زبده الاشعار» است که مقدمه‌ای به نثر دارد و در این مقدمه و در خود منظومه، این مثنوی را جواب «مخزن‌الاسرار» نامیده است. (احمد علی، ۱۸۷۳، ۱۰۶)
۲۵ـ ملک قمی:
ملک محمد قمی(متوفای ۱۰۲۵)،پدر زن ظهیر‌تر شیزی است. از او مثنوی‌های زیادی به جای مانده است. «منبع‌الانهار»،نام یک مثنوی است بسان نظامی که با:
اهدنا‌‌الصراط‌المستقیم
شروع می شود که نوعی پیروی از مخزن‌الاسرار است و شامل۱۸۵۰ بیت است. «منبع‌الانهار» در هجده فصل است و بخش اول هر فصل یک نهر دارد و بخش دوم اسامی گوناگون را شامل می‌شود. (خزانه دارلو، ۱۳۷۵، ۵۴۴)
۲۶ـ میر داماد:
میر برهان‌الدین محمد باقر اشراق استر آبادی، مشهور به «داماد»
(۱۰۴۱ م) است که در دیوان او یک مثنوی ناتمام در جواب مخزن‌الاسرار نظامی و مسمی به «مشرق‌الانوار» است. مولوی احمد در هفت آسمان از «مطلع‌الانوار» او یاد می‌کند که به پیروی از «مخزن‌الاسرار» سروده شده است. (احمد علی، ۱۸۷۳،۴۲۱)
۲۷ـ نامی:
«میرزا محمد صادق نامی اصفهانی» از وقایع نگاران و منشیان کریم‌خان‌زند است که به تقلید از نظامی، پنج گنج را سرود. پنج گنج او عبارتند از: درج گهر، وامق و عذرا، خسرو شیرین، یوسف و زلیخا، لیلی و مجنون که به مثنوی «درج گهر» در وزن «مخزن‌الاسرار» و به پیروی از آن منظومه و در۱۴۰۰ بیت سروده شده است که بیت آغازین آن با بیت:
می‌نهم از تازه بنایی قدیم
شروع و پس از توحید و مناجات و نعت حضرت خیرالبشر و منقبت حضرت محمد و حضرت حیدر، به سبب نظم کتاب می‌پردازد. این مثنوی از دوازده «عقد» تشکیل شده و در هر «عقد» یک حکایت متناسب با موضوع می‌آید. (خزانه دارلو، ۱۳۷۵، ۵۸۶)
۲۸ـ نصیرالدین بدخشانی:
ابو نصر نصیرالدین بن محمد شریف خان‌بن احمدبن ابو محمد خالدی،معروف به «قاضی فراء بغلانی بدخشانی»،متخلص به «نصیر و نصیرا» و متولد ۱۰۵۴ است. یکی از مثنوی‌های او «معدن‌الاسرار» اولین منظومه اوست که بسان «مخزن‌الاسرار» در چند مقاله و نعت خدا و رسول و معراج و معجزات او تنظیم یافته و تا پانزده مقاله را بر می‌گیرد. (همان، ۵۹۴)
۲۹ـ هاشمی کرمانی:
از شاعران و عارفان معروف ایرانی که به هند رفت و مثنوی معروف او «مظهرالآثار»است که در بعضی آثار «مظهرالانوار و مظهرالاسرار» هم نوشته‌اند. (صفا، ۱۳۶۷، ج ۲، ۶۵۶)
هاشمی مثنوی «مظهرالآثار» را به استقبال از مخزن الاسرار و به سال۹۴۰ در شهر تته،پایتخت ولایت «سند»، به پایان برد. او در نظم این اثر به سه استاد پیش از خود، نظامی، امیر خسرو و جامی نظر داشته است و درحق این سه استاد بزرگ ادبیات، ابیاتی را در آغاز منظومه خود سروده است.:
باده معنی ز نظامی طلب
چاشنی از خسرو و جامی طلب
اهل سخن را به دعا یار کن
روح و روان همه را شاد من
او یکی از مقلدان خوب آن بزرگان است و آثارش به واقع مظهر توانایی او در بیان معانی و عرفانی و حکمی است.( صفا، ۱۳۶۷،ج ۲، ۶۵۹)
نتیجه:
ـ هرچند که نظامی در سرایش «مخزن‌الاسرار» نگاهی به حدیقه‌الحقیقه سنایی داشته، ولی به نظر می‌رسدکه اکثر شاعرانی که مثنوی‌های عرفانی و بر اساس وعظ و حکمت و تعالیم اسلامی سروده اند، از نظامی و مخزن الاسرار او بهره برده‌اند. ضمن این که هیچ کدام نتوانسته اند به پای نظامی برسند.
ـ نخستین کسی که آیه شریفه «بسم‌الله‌الرّحمن‌‌الرّحیم» را در آغاز شعر تضمین نمود، نظامی گنجه‌ای بود که«مخزن‌الاسرار» خویش را با آن شروع کرد. هرچند که بسیاری از شاعران در آغاز منظومه‌های خویش از این شیوه نیز استفاده نمودند، ولی نوآوری و آغازین کاری نظامی در این زمینه هم بی‌رقیب و نظیر است.
چرا که از مهم‌ترین عوامل جذابیت و دلنشینی، نوآوری و بدایت است و قطعاً این شیوه بسم الله سرایی از جانب شاعران، نوعی تقلید از نظامی است که فی البداهه ذهن تمام علاقه‌مندان ادبیات را به سوی «مخزن‌الاسرار» رهنمون می‌سازد.
اگرچه «مخزن‌الاسرار» که به موجب فحوای اشارات خود نظامی، اسرار الهی دل را شامل می‌شود، غیر از آنچه ورای تحمید و نعت و ماجرای خلوت‌های شبانه نظامی است، متضمن بیست مقاله تعلیمی است که در طی این‌ها، معانی اخلاقی و عرفانی در قالب مقاله و حکایت هم نقل می‌شود.
این شیوه تقسیم کتاب به مقاله‌ها و ایستایی بر عدد بیست هم مورد توجه و تقلید بسیاری از شاعران و سرایندگان بعد از وی قرار گرفته است.
و نهایتاً این که«مخزن‌الاسرار» یک مثنوی حکیمانه و عارفانه است که دارای زبانی استوار و هنرمندانه است و به راحتی با مطالعه این منظومه می‌توان به اسرار نهفته عرفانی دست یافت و از طریق حکایات شیرین که نظامی در ضمن مقالات خود آورده، قادر خواهیم بود به اندیشه‌های ناب شاعر پی ببریم.
بنابراین، مخزن‌الاسرار، معرّف مافی الضمیر نظامی است و این نکته‌ای است مختص نظامی و مخزن الاسرار او و در شاعران پس از وی به ندرت یافت می‌شود که بتوانیم از یکی از مثنوی‌های خمسه شاعران به ماهیت و چیستی درون شاعر پی ببریم.
بخش اول مقاله را اینجا بخوانید.
منبع: روزنامه اطلاعات
کاربر گرامی برای ثبت نظر لطفا ثبت نام کنید.
کاربر جدید هستید؟ ثبت نام در تارنما
کلمه عبور خود را فراموش کرده اید؟ بازیابی رمز عبور
کد تایید به شماره همراه شما ارسال گردید
ارسال مجدد کد
زمان با قیمانده تا فعال شدن ارسال مجدد کد.:
قبلا در تارنما ثبت نام کرده اید؟ وارد شوید
فشردن دکمه ثبت نام به معنی پذیرفتن کلیه قوانین و مقررات تارنما می باشد
کد تایید را وارد نمایید