شاعران ایرانی کشمیر / دکتر سید انوار احمد - بخش پنجم و پایانی

1397/5/10 ۰۹:۵۵

خواندیم که میر عمادالدین معروف به «‌میر الهی» اصلا از همدان بود و تقریبا به ‌سال ۹۹۴قر ۱۵۸۵م پا به‌عرصه‌ حیات گذاشت. با فکر و فعالیت نقطویان قربت می‌داشت و برای نجات خود ‌نخست سال ۱۰۲۱ق و سپس‌ سال ۱۰۲۴ به‌آگره رفت. اینک ادامه سخن:

میر الهی

اشاره: خواندیم که میر عمادالدین معروف به «‌میر الهی» اصلا از همدان بود و تقریبا به ‌سال ۹۹۴قر ۱۵۸۵م پا به‌عرصه‌ حیات گذاشت. با فکر و فعالیت نقطویان قربت می‌داشت و برای نجات خود ‌نخست سال ۱۰۲۱ق و سپس‌ سال ۱۰۲۴ به‌آگره رفت. اینک ادامه سخن:

میر الهی به‌ فضل و کمال آراسته بود و ذوق و قریحه‌ شعری وی را تذکره‌نویسان مورد ستایش و تحسین قرار داده‌اند. به ‌قول مؤلف «نشتر عشق»، این شاعر قدرتمند در ایران همطرح آقارضی و حکیم شفایی بوده. درباره‌ استعداد سخن‌سرایی میر الهی، گردآورنده‌ «شاه‌جهان‌نامه» به‌قرار ذیل نوشته است: «طراز سخنش بسیار تازه و اشعارش بلندآوازه، لطف کلامش از قیاس افزون، جزالت الفاظش از خیال بیرون» و آرزو در «مجمع‌‌النفائس» نظر خود را این‌طور اظهار داشته است: «در درستی مضمون و زبردستی زبان و تازگی خیال، میر مذکور مسلم‌الثبوت است و همه به‌ استادی وی قائلند» و سرخوش در «کلمات‌الشعراء» در بابت میرالهی می‌نگارد که مرد سخن‌فهم و خوش‌خیال بود و تیمنا تذکره‌ خود را ابتدا به نام او نموده است.

مؤلف نشتر عشق ـ عاشقی عظیم‌آبادی ـ می‌نویسد که میرالهی به‌ عهد جهانگیر پادشاه به‌ هندوستان آمده، به‌ ملازمان سلطانی درآمد و در «طبقات شاه‌جهانی» به ذکر آمده که او در کابل به‌ ملازمت ظفر خان احس بود. مؤخر‌الذکر او را سردفتر دیوان فصاحت و شیخ‌البلاغه می‌گفت. به ‌معونت و رهنمایی وی به‌ دربار جهانگیر راه یافت و مصاحب او گشت و بعدها وقتی‌که شاه‌جهان بر سریر پادشاهی متمکن بود، به‌ حمایت و تقویت محمد جان قدسی به ‌صف ملازمان دربار پیوست. میر الهی در میان شعرای دربار شاه‌جهان جایگاهی والا می‌داشت. هنگامی‌که ظفر خان احسن عازم سفر کشمیر شد، او را برای همراه خود بردن به‌کشمیر به‌پادشاه درخواست کرد؛ مشارٌالیه بلافاصله درخواست ظفر خان را پذیرفت و بالنتیجه میر الهی در مصاحبت ظفر خان به ‌کشمیر ورود کرد. از این بعد میر ذکور بقیه‌ ایام حیات خود را در این دیار شاداب و صفاخیز گذرانید.

میر الهی در جمیع اصناف سخن قادر و توانا بود. در تعریف کشمیر میر الهی مثنویی سروده است که محتوی می‌باشد بر توصیف اشجار و اثمار باغات، حوضها و آبشارها. در وصف درخت چنار چند شعر به‌قرار ذیل می‌باشد:

چنارش چون ز ساعد افکند ظل

شود در گردن جوزا حمایل

سر شاخش به ساق عرش‌پیوند

به شاخ گاو و ماهی ریشه‌اش بند

به فرق آفتاب از مهربانی

ز هر برگی کشیده سایبانی

میر الهی اینجا اوقات آخر حیات خود را به ‌آرامش و آسودگی گذرانید و مرد درویش‌طینت و وارسته‌مزاج بود و مسلک صلح کل را پیروی می‌کرد. در زمانی که در کشمیر اقامت گزین بود، با ملاشاه بدخشی ـ پیر طریقت داراشکوه، پسر ارشد شاه‌جهان ـ مراوده و معاشرت می‌داشته. ملاشاه قطع نظر از گرایش‌های او به‌عرفان و تصوف، به ‌سلیقه‌ شعرگویی به ‌نحو احسن آشنا بود. میرالهی بارها با ملاشاه به‌بحث و چون و چرای شعری می‌افتاد، اگرچه احترامات وی را واجب می‌دانسته. بعضی تذکره‌نویسان متذکر شده‌اند که یک بیتی از ملاشاه بدخشی بر لوحه‌ای نگاشته شده بود:

پادشاهی را گذار و دست آگاهی گزین

چون به‌ آگاهی رسیدی، هر چه می‌خواهی گزین

میر الهی این بیت را ملاحظه کرد و زیر این، یک بیتی از خودش که به‌شرح ذیل می‌باشد ترقیم نمود:

من نمی‌گویم گدایی یا شهنشاهی گزین

خویش را مگزین و دیگر هرچه می‌خواهی، گزین

گذشته از خدمات ارزنده‌ در زمینه‌ سخن‌سرایی، میرالهی تذکره‌نگاری درخور اعتنا بود و تذکره‌ای به نام «خزینه‌ الهی» تألیف کرده است. اسم این تذکره در کتاب‌های فهرست اسپرنگر و استوری به ‌قرار فوق آمده است. درحالی‌که مؤلف تذکره‌ خود را «تذکره‌ الهی» می‌گوید. اسپرنگر تذکره‌ هذا را در کتابخانه‌ نوابان اوده پیدا کرده بود و بعدها این نسخه‌ خطی به برلن منتقل شد. قطع نظر از این نسخه‌ خطی، یک نسخه‌ای دیگر خیلی گرانبها و دارای اهمیت زیاد به‌کوشش و پژوهش آقای عبدالحق ـ رئیس متقاعد بخش اردو دانشگاه دهلی ـ پیدا گشته است. پروفسور موصوف درباره‌ «تذکره‌ الهی» مقاله‌ای به ‌قلم آورده است که در مجله «فکر و نظر» سه‌ماهی (اردو) به‌ماه دسامبر ۲۰۰۹ انتشار یافته است. در طی این مقاله استاد عبدالحق می‌نویسد که جزو ابتدای این تذکره (یعنی نسخه‌ برلن) احتمالا در آگره ترقیم نموده شده باشد که اصلا در کتابخانه‌ بیگم نورجهان ـ ملکه‌ جهانگیرـ شامل بود و نسخه‌ این تذکره که کشف‌کردة‌ استاد عبدالحق است، در اثنای اقامت در کشمیر، میرالهی تحریر کرده باشد و می‌افزاید که: نسخه‌ برلن از مقدمه و ترقیمه عاری است، درحالی‌که نسخه‌ای که تشخیص‌دادة‌ خودش است، ترقیمه در بر می‌دارد و چند صفحه از آغاز این نسخه ازبین رفته است.

میر الهی به ‌سال ۱۰۶۴ هجری در سرینگر کشمیر به‌ رحمت الهی پیوست و مرقد این شاعر ارجمند نزد مقبره‌ شیخ بهاءالدین گنج‌بخش کشمیری که مرجع خلایق می‌باشد، واقع است. ملا محمدطاهر غنی کشمیری بر وفات او یک قطعه‌ تاریخ نوشته است. دو بیت از قطعه‌ هذا به ‌قرار ذیل می‌باشد:

نیست دور از اثر صحبت او که لب گور درآیـد به سـخن

گفت تاریخ وفاتش طاهـر برد الهی ز جهان گوی سخن

برخی از اشعار غزلهاش درج ذیل می‌باشد:

لاله‌سان هر عضو ما میراث خار داغ اوست

کی به ‌مرهم صاف گردد سینه‌ افگار ما؟

*

از آن لب نیم‌بوسی مایه‌ بیهوشی ما شد

چه مستی‌ها که بخشی از شراب نیم‌رس ما را

*

لذتی از تیغ او دارم که چاک سینه‌ام

چون خمارآلود نتواند لب از خمیازه بست

*

نرگس قدح شکستة‌ چشم سیاه اوست

زهر اجل چکیدة‌ تیغ نگاه اوست

*

تلخکامی ز جهان بس‌که کشیدم همه عمر

زهر شد نیمة‌ دل، نیمه‌ای دیگر خون گشت

*

ز بس طراوت رویش نمی‌توان دانست

که شبنم است به‌گل، یا گره به‌پیشانی‌ست!

*

صد خون خورم که ناله به آن بی‌وفا رسد

این آه پاشکسته ندانم کجا رسد

منابع و مآخذ

ـ ادب فارسی در هند به عهد جهانگیر و شاه‌جهان، چاپی، به‌زبان انگلیسی، استاد لطف‌الرحمن، انتشار دانشگاه بروده، هند.

ـ تاریخ ادب فارسی در کشمیر، استاد عبدالقادر سروری (به ‌زبان اردو)، مجلس تحقیقات اردو، سرینگر، ۱۹۶۸م.

ـ تاریخ حسن، پیر غلام حسن، مطبع دولتی سرینگر، ۱۹۶۰م.

ـ تذکره‌ «نشتر عشق»، حسین‌قلی‌خان عظیم‌آبادی، مرتبه‌ اصغر جانفدا، دوشنبه، تاجیکستان، ۱۹۸۱م.

ـ تذکره‌ حسینی، میرحسن دوست سنبهلی، نولکشور، لکهنو، ۱۲۹۲ هجری.

ـ تذکره‌ شعرای کشمیر، اصلح میرزا، مطبع انجمن، کراچی.

ـ تزک جهانگیری، انتشارات نولکشور، لکهنو.

ـ ریاض‌الشعراء، علی قلی خان واله داغستانی، مرتبه‌ استاد شریف حسین قاسمی، چاپ کتابخانه‌ رضا، رامپور، ۲۰۰۱ م.

ـ سرو آزاد (خطی)، غلامعلی آزاد بلگرامی، کتابخانه‌ خدابخش، پتنا.

ـ ظفرخان احسن، دکتر محمد اسلم‌خان، انتشارات اندو پرشین سوسایتی، دهلی ‌نو.

ـ عرفات‌العاشقین (خطی)، تقی اوحدی، کتابخانه‌ خدابخش، پتنا.

ـ عمل صالح، محمدصالح کنبوه، چاپ آسیاتیک سوسایتی، بنگال.

ـ کلمات‌الشعراء (خطی)، محمد افضل سرخوش، کتابخانه‌ خدابخش پتنا.

ـ مجمع‌النفایس(خطی)، سراج‌الدین علی‌خان آرزو، کتابخانه‌ خدابخش، پتنا.

ـ مخزن‌الغرایب(خطی)، شیخ احمدعلی‌خان هاشمی، کتابخانه‌ خدابخش، پتنا.

ـ منتخب‌التواریخ، عبدالقادر بدایونی، چاپ آسیاتیک سوسایتی، بنگال.

ـ نتایج‌الافکار، قدرت‌الله خان گوپاموی، چاپ ۱۲۵۹ هجری.

ـ نگاهی به‌تاریخ ادب فارسی، تألیف دکتر توفیق سبحانی، انتشارات شورای گسترش زبان و ادبیات فارسی، تهران.

ـ مجله‌ فکر و نظر، سه‌ماهی (اردو)، دانشگاه اسلامی علیگره، دسامبر ۲۰۰۹م.

منبع: روزنامه اطلاعات